Twee satires geven een onluisterend beeld van Poetins Rusland. In de anti-utopie van Vladimir Sorokin heerst de geheime politie over een Rusland dat zich tot China heeft bekeerd. Michael Honig plaatste een demente Poetin in een datsja, omringd door gauwdieven.
door Laura Starink
Hoe raadselachtiger en onvoorspelbaarder het Kremlin en zijn hoofdhuurder Vladimir Poetin, des te aanlokkelijker worden zij voor de literatuur. Zowel Vladimir Sorokin als Michael Honig kozen in hun roman het Kremlin als decor. Bij Sorokin heet de Kremlin-vorst de Heerser, Honig noemt hem gewoon Vladimir P.
Sorokin schreef, naar analogie van Solzjenitsyns kampboek Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj, de anti-utopie De dag van de opritsjnik. De Nederlandse vertaling verscheen in de interessante Russische serie De zwarte berk van eenmansuitgeverij Douane van slavist en vertaler Arie van der Ent. Het boek is de beschrijving van een dag uit het gewelddadige bestaan van een lid van Ruslands geheime politie in 2028, als Rusland een Grote Muur heeft gebouwd om zich af te schermen van het Westen en toenadering tot China heeft gezocht. Het land is opnieuw een politiestaat geworden.
Dit vroegere verzekeringskantoor aan het Loebjankaplein in Moskou is al bijna een eeuw hoofdkantoor van de Russische geheime dienst
De opritsjnina was de Russische geheime politie ten tijde van tsaar Ivan de Verschrikkelijke. Bij Sorokin baseert de Kremlin-chef van de toekomst zijn macht op het gemotoriseerde keurkorps. Het zaait terreur, sticht brand, martelt en executeert tegenstanders van het bewind. De geheime dienst wordt bijeengehouden door een sectarisch gevoel van uitverkorenheid, dat wordt beklonken met mannenorgieën en exclusieve toegang tot verdovende middelen: gouden steurtjes veroorzaken al rondzwemmend door de aderen euforie bij de gebruiker. Noem het een duistere blik op een toekomstige symbiose van Poetins FSB-entourage en zijn motorbende De Nachtwolven.
Verduisterd brein
Honig bleef dichter bij de werkelijkheid. De aftakeling van Vladimir P laat aan de verbeelding weinig over. Een demente Poetin is afgezet als president en wordt verzorgd in een datsja, omringd door corrupte koks, klerken en tuinlieden, die hem bestelen en misbruiken voor eigen gewin. Hij heeft nauwelijks nog door wat er om hem heen gebeurt, maar af en toe komen flarden van herinneringen aan zijn politieke daden en tegenstanders bovendrijven in zijn verduisterde brein. De enige fatsoenlijke mens in zijn omgeving is de verpleger Sjeremetev die zijn nachtmerries met medicijnen moet beteugelen, hem moet kleden, voeden en mee uit wandelen nemen.
Sjeremetev meet zich geen oordeel aan over Vladimir, ziet hem slechts als wat hij is: een kindse oude man die bang is voor het afgehouwen hoofd van een Tsjetsjeen met zwarte tong dat hem bedreigt. Een nachtmerrie uit de dagen van zijn terreurbewind in Tsjetsjenië, dat hem op zijn oude dag parten speelt. Sjeremetev doet gewoon zijn plicht als persoonlijk verzorger. Tot zijn neef in politieke problemen komt na een onvoorzichtig bericht op internet en Sjeremetev geld nodig heeft om de waaghals te behoeden voor twintig jaar kamp. Dan moet de verpleger kiezen en belandt tegen wil en dank in maffiastructuren rondom Vladimirs unieke privécollectie platinahorloges met diamanten wijzerplaten.
Poetins voorliefde voor dure horloges is legendarisch. Foto Moscow Times
Michael Honig is een pseudoniem. De voormalige arts schreef zijn boek in het Engels, maar gezien de gedetailleerde kennis van de Russische realia zou de schrijver best een Rus kunnen zijn,. Zijn boek is een gitzwart portret van de Russische samenleving, waar iedereen steelt, liegt en bedriegt en zelfs de enige man met een normaal geweten uiteindelijk voor de bijl gaat. Ik las het met stijgende beklemming in één ruk uit. Maar het boek blijft wel erg dicht bij de politieke werkelijkheid van Poetin. Als schrijver is Sorokin interessanter.
Perverse parodie
Met Otsjered (De rij) schreef hij in 1983 een bestseller over een biotoop die tegelijk met het communisme is verdwenen: het bestaat uit de absurde dialogen tussen mensen die urenlang in de rij stonden voor de meest elementaire levensbehoeften. In zijn roman Blauw spek (1999) paart een kloon van Stalin met een kloon van Chroesjtsjov. Het Openbaar Ministerie opende een zaak tegen hem wegens pornografie, maar de kwestie liep met een sisser af. Sorokin schreef ook verhalenbundels en het science fiction boek De IJstrilogie.
De dag van de opritsjnik is een parodie op Rusland, op die vreemde combinatie van verheerlijking van de Russische geschiedenis, fascinatie met wreedheid, sentimentele religiositeit en fantasieën over een grootse toekomst. Zo beschrijft hoofdpersoon opritsjnik Andrej Danilovitsj de geminachte liberale oppositie die ook in 2028 vanuit de Europese hoofdsteden nog steeds zijn 'vuilbekkerij' naar Rusland uitzendt:
‘Freies Russland! zanikt over de 'gemuilkorfde vrijheid', het oudgelovige Westwaarts prevelt iets over corruptie in de hoogste echelons in de Russisch-orthodoxe kerk, Russisch Parijs leest voor uit Yousaf Bucks werk 'Hysterische gesticulatie als overlevingsmechanisme in hedendaags Rusland', Russisch Rome zendt gillerige apenjazz uit, Russisch Berlijn een ideologisch debat tussen twee militante misbaksels van emigrés, The Voice of America brengt in het programma ‘Russische schuttingtaal in ballingschap’ een scabreuze bewerking van het onvergankelijke Misdaad en straf …. Gore troep, daar valt niets aan af te doen.’ Deze landverraders hebben in in het Rusland van Andrej Danilovitsj niets te zoeken.
Sorokins parodie verscheen in Rusland al in 2006. Bij het lezen van de pas nu verschenen Nederlandse vertaling lijkt het bijna een voorspellend boek: Sorokins absurdisme is in het Rusland van 2016 niet eens meer zo vergezocht. De afkeer van het Westen is in Moskou alleen maar toegenomen, de toenadering tot China is een feit, de geheime dienst FSB is weer oppermachtig en de kretologie op de Russische staatstelevisie over Gayropa, de neonazi’s in Oekraïne en de Afrikaanse afkomst van Obama zou op de pagina’s van Sorokins roman nauwelijks misstaan.
In een interview in de New York Times in 2011 zei Sorokin: ‘Ik geloof dat er iets onomkeerbaars is gebeurd. Wat er nu [in Rusland] plaatsvindt is niet stagnatie, het is destructie, het is een collaps. Het is een soort ineenstorting van de staat. Hoe kun je daar invloed op uitoefenen? Ik heb mijn plicht gedaan. Ik heb opgeschreven wat er gebeurt.’ Dat de annexatie van de Krim met groene mannetjes aanstaande was en in de Donbas een oorlog met Russische patriotten zou uitbreken waarbij Rusland enige betrokkenheid ontkent had niemand toen nog kunnen voorzien.
Vladimir Sorokin: De dag van de opritsjnik. Vertaling: Gretske de Haan en Annelies de Hertogh. Uitg. Douane.
Michael Honig: De aftakeling van Vladimir P. Vertaling: Ralph van der Aa. Uitg. AtlasContact.
Gerelateerde artikelen