Collega-opiniepeilers in Rusland hebben protest aangetekend tegen het bestempelen van het sociologisch onderzoeksinstituut Levada Centrum tot 'buitenlands agent' door het Russische ministerie van Justitie. Onder de protestbrief hebben ook de directeuren van de voor het Kremlin werkende onderzoeksbureau’s FOM en VTsIOM hun handtekening gezet.
In een open brief stellen de opiniepeilers dat hun werk wetenschappelijk en niet politiek van aard is. Het Levada Centrum heeft, schrijven de ondertekenaars, de reputatie van een ‘gezaghebbende onafhankelijke informatiebron, en levert een belangrijke bijdrage aan informatie over de toestand en stemming van de Russische maatschappij’.
Het Levada Centrum is naar eigen zeggen overstroomd met honderden telefoontjes en brieven, die ongerustheid en steun uitdrukken naar aanleiding van de beslissing van het ministerie van Justitie. Op de website van het Centrum zijn steunverklaringen en protesten gepubliceerd van tal van instellingen uit Rusland en het buitenland.
Terug naar isolement
In een lange en felle verklaring stelt directeur Lev Goedkov dat het ministerie van Justitie de eigen regels heeft geschonden door zonder een reactie op de beschuldigingen af te wachten het Levada Centrum tot buitenlands agent te bestempelen. Goedkov brengt in herinnering dat het Levada Centrum al twee keer eerder aanvallen als deze heeft moeten verduren, in 2003 en in 2014.
‘Achter deze nieuwe golf van angst voor spionage (...) zitten berekenende belangen van macht, bezit en ideologische controle,’ aldus Goedkov. Hij noemt het onaanvaardbaar dat samenwerking tussen Russische en buitenlandse wetenschappers en instellingen a priori kan worden gezien als anti-patriottisch en vijandig. De recente wijzigingen in de wet op ngo’s en andere wetten zetten de deur voor willekeur van bestuursorganen wagenwijd open en zijn een ernstige beperking voor de mogelijkheden tot internationale samenwerking van Russische wetenschappers, aldus Goedkov. Volgens hem betekent dit een terugkeer naar de geslotenheid en provinciale achterlijkheid van de Sovjet-Unie.
Vorige week werd bekend dat het Russische ministerie van Justitie het Levada Centrum tot ‘buitenlands agent’ heeft bestempeld. Dat zou tot de sluiting van het instituut kunnen leiden, dat al sinds 1988 opiniepeilingen houdt.
Als dit besluit niet wordt herroepen betekent dat ons einde, zei Goedkov tegen televisiestation Dozjd, ‘want met een dergelijk stigma is het onmogelijk om publieke opiniepeilingen in het land te houden’. Goedkov is ‘razend en totaal van slag’. Het Centrum is genoemd naar zijn oprichter, de beroemde socioloog Joeri Levada (1930-2006) die een van de grondleggers van de moderne sociologie in de Sovjet-Unie was.
Geld van Amerikaanse universiteit
Volgens het Russische ministerie van Justitie is na inspectie van de documentatie van het centrum ‘feitelijk vastgesteld dat de organisatie de kenmerken heeft van een niet-commerciële organisatie, die de functies van een buitenlands agent vervult’. Het ministerie gaf als toelichting dat het onderzoeksbureau geld heeft aangenomen van de universiteit van Wisconsin in Madison, 'die wordt gesuperviseerd door het ministerie van Defensie van de VS'. Levada zou ook geld hebben ontvangen van bedrijven uit Groot-Brittannië, Noorwegen, Zwitserland en de VS, onder meer van Columbia University en George Washington University. Volgens Goedkov neemt Levada, dat geen overheidssubsidie krijgt, om financiële redenen opdrachten aan van buitenlandse firma's en instituten.
Het etiket ‘buitenlands agent’ roept associaties op met de stalinistische showprocessen en wordt in Rusland sinds 2012 gebruikt om maatschappelijke organisaties het bestaan onmogelijk te maken.
In 2012 nam het parlement de ‘wet op de niet-commerciële organisaties’ aan, waarin ngo’s (in de wet non-profit organisaties genoemd) werden verplicht zich als 'buitenlands agent' te afficheren als zij geld uit het buitenland ontvangen terwijl ze zich met politiek bezighouden. In het huidige anti-westerse klimaat in Rusland staat dit stempel gelijk aan liquidatie. De wet werd later aangevuld met de omschrijving dat ‘het vormen van maatschappelijk-politieke opinies door middel van sociologische opiniepeilingen’ moet worden aangemerkt als ‘politieke activiteit’.
'Je kucht op de verkeerde plek of je niest en kijkt verdacht in de richting van een bureaucraat - dat zal allemaal gekenschetst worden als politieke activiteit,' aldus Goedkov. Volgens Grigori Joedin, professor aan de Moskouse Hogeschool voor Sociale en Economische Wetenschappen, is Levada anders dan opiniebureau VTsIOM (het Al-Russische Onderzoekscentrum voor de publieke opinie) en andere opiniepeilers omdat het geen opdrachten van het Kremlin aanneemt en zich dus ook geen onderzoeksvragen laat opleggen door de overheid.
‘De wet over buitenlandse agenten is vanuit juridisch oogpunt gewoon absurd en krankzinnig onrechtmatig. Hij is zo ruim opgesteld dat alles er onder valt,’ zei Goedkov in de krant Novaja Gazeta. ‘In de praktijk betekent dit de vernietiging van onafhankelijk sociologisch onderzoek in het land.’
Doemaverkiezingen
Analisten leggen een verband met de parlementsverkiezingen van 18 september, die gemakkelijk zullen worden gewonnen door de regeringspartij Verenigd Rusland, maar toch als een populariteitstest voor het regime worden beschouwd. Het Levada Centrum voorspelde een tegenvallend resultaat voor Verenigd Rusland. Volgens de laatste peiling van 1 september zou 50 procent van de burgers die al een keus hebben gemaakt, op Verenigd Rusland stemmen. Dat is 15 procentpunt minder dan begin dit jaar. Onder de kiezers die het nog niet weten, kan Verenigd Rusland nu rekenen op 31 procent, ook een daling ten opzichte van eerder dit jaar, peilde Levada Centrum.
‘Onze gegevens wezen de laatste tijd inderdaad op een afname [van het vertrouwen van de bevolking in de overheid en de politiek – red],’ beaamt Goedkov. Een maand geleden is de onafhankelijke verkiezingswaarnemer Golos (De Stem) met dezelfde wet het werken onmogelijk gemaakt. Golos publiceerde onlangs een rapport over de illegale financiële belangenverstrengeling tussen Verenigd Rusland en het bedrijfsleven. De oudste post-communistische Russische ngo Memorial, die onderzoek doet naar het stalinisme, meldde deze week dat Justitie ook daar de verstikkende bureaucratische controles heeft hervat die moeten bevestigen dat zij in de categorie 'buitenlandse agent' valt. De mensenrechten-tak van Memorial heeft dat stigma al eerder gekregen.
Leider Anti-Majdanbeweging
De controle bij Levada Centrum, die drie weken duurde, werd uitgevoerd na aangifte door senator Dmitri Sablin, leider van de zogeheten Anti-Majdanbeweging die fulmineert tegen de ‘fascistische coup’ in Kiev. Sablin verklaarde dat het Levada Centrum onderzoek doet ‘volgens richtlijnen van het ministerie van Defensie van de VS op bestelling van de universiteit van Wisconsin’.
Goedkov denkt niet dat het besluit uit de koker van de presidentiële administratie komt. ‘Deze wind waait uit de hoek van de machtsorganen, die verantwoordelijk zijn voor de avonturistische en repressieve politiek in het land. Deze gecorrumpeerde en maffiose macht reageert inderdaad heel nerveus op de publicatie van onze gegevens. In de acte legt men ons vooral ten laste dat we de mening van de bevolking peilen over de corruptie van de overheid en de politiek,’ aldus Goedkov in de Novaja Gazeta. Hij citeert de Russische 19de-eeuwse schrijver Saltykov-Sjtsjedrin: ‘Opeens heeft iedereen de mond vol van patriottisme – kennelijk hebben ze opnieuw krankzinnig veel bijeen gejat’.
Het Levada Centrum gaat tegen de beslissing in beroep, maar Goedkov heeft weinig hoop dat dat iets zal uitmaken. Sluiting van het Centrum zal ook voor de onafhankelijke nieuwsgaring in Rusland grote gevolgen hebben.
'In het ongunstigste geval zal de organisatie zich in de toekomst moeten beperken tot marketing-onderzoek, maar onderzoek naar de sociaal-politieke situatie in het land en sociaal-belangrijke projecten helemaal stopzetten of de organisatie liquideren,' aldus Karina Pipia, socioloog van het Centrum, in de Novaja Gazeta.