Na de opsteker die de inval van Koersk was, is de stemming in Oekraïne somberder geworden. Hoop op beëindiging van de oorlog is er nauwelijks, en de slag om de strategische stad Pokrovsk lijkt aanstaande, schrijft oud-ambassadeur Robert Serry in deel 17 van zijn oorlogsdagboek voor RAAM. Kleine humanitaire organisaties doen wat ze kunnen, terwijl grotere donoren het juist laten afweten. Waar eindigt deze nachtmerrie?
Borodianka. Foto auteur.
Door Robert Serry
Dagelijkse luchtbombardementen in Kyiv
Op 10 september keerden we per trein terug naar Nederland na een verblijf van een maand in Kyiv. Nog niet eerder hebben mijn vrouw en ik vrijwel elke nacht zoveel luchtalarmen gehoord en het geratel van luchtafweer of de explosies van neerkomende Russische drones en raketten. Overal in de stad maakten generators weer overuren. In onze flat in de centrale wijk Petsjersk viel het licht gemiddeld zo’n 8 uur per etmaal uit. Gelukkig kregen we wel altijd water. In de slaapsteden rond de stad duren de stroomonderbrekingen langer en is er vaak ook geen water.
We hadden het voordeel de stad te kunnen ontvluchten naar de datsja aan de rivier zo’n 40 km buiten de stad. Als de stroom daar uitviel ging de generator aan en hadden we toch internet. Water pompten we zelf op uit de grond. We voelden ons daar wat veiliger en sliepen beter, ook al was daar het doffe gerommel uit de stad nog duidelijk hoorbaar. Tijdens een van de grootste aanvallen in deze maand, toen de Russische agressor weer meer dan 120 drones en raketten op Kyiv afvuurde, werden we rond 4 uur in de vroege ochtend uit onze slaap opgeschrikt door een luide knal die de datsja op zijn grondvesten deed trillen. In paniek renden we de tuin in. Even later hoorden we daar het pruttelende geluid in de donkere lucht boven onze hoofden van een shahed, die vermoedelijk langs de rivier naar de stad vloog.
En toch gaat het leven gewoon door en blijven de basisvoorzieningen functioneren ondanks de beperkte schade die de luchtbombardementen ook in Kyiv aan kritieke infrastructuur aanrichten. Winkels, cafés en restaurants draaien gewoon door tijdens luchtalarmen en je ziet de cafés juist vollopen omdat jonge mensen daar een kop koffie met internet kunnen drinken.
Uitgerekend op het moment waarop de medische procedure in het ziekenhuis van start zou gaan, ging het luchtalarm af
Dat ook de medische zorg in de stad doordraait onder oorlogsdreiging heb ik zelf kunnen ervaren. Ik ben hier ruim een week geveld geweest door een flinke voedselvergiftiging en de internist die mij behandelde raadde mij een colonoscopie kijkoperatie aan om de toestand van mijn darmen te inspecteren. Zo’n controle had ik eigenlijk al veel eerder moeten laten doen. In de wetenschap dat het in Nederland misschien wel weken kon duren voordat ik aan de beurt zou zijn stemde ik toe. Uitgerekend op het middaguur waarop de medische procedure in het ziekenhuis van start zou gaan ging het luchtalarm weer eens af. Het protocol schrijft voor dat patiënten desgewenst naar de schuilkelder mogen gaan. Maar de zuster vroeg mij niets en de dokter stond klaar mij te behandelen. Een uur later werd ik wakker uit mijn anesthesie roes zonder mij iets van de ingreep of het luchtalarm te herinneren. Oekraïense vluchtelingen keren vaak terug om in eigen land medisch behandeld te worden. Ook ik kan instaan voor de kwaliteit en voor onze begrippen lage kosten van medische zorg in privéklinieken, in oorlogsomstandigheden toch een hele prestatie. Ik vrees dat de zorg in gewone ziekenhuizen wel nog veel te wensen overlaat.
Verraad in de hitte van de strijd
De aanhoudende Russische luchtaanvallen richten veel meer schade aan op plaatsen in het land die minder goed verdedigd kunnen worden mede omdat Westerse landen blijven dralen met de levering van vooral meer Patriot- of andere luchtafweersystemen en vliegtuigen. Maar op 3 september, toen op klaarlichte dag twee Russische ballistische raketten dood en verderf zaaiden in Poltava, leek verraad de oorzaak van de tragedie. Hoe wisten de Russen dat uitgerekend op het moment van inslag van de raketten op een militaire academie en het nabijgelegen hospitaal, niet alleen zo veel kadetten maar kennelijk ook elite-eenheden uit het Oekraïense leger aanwezig waren? Meer dan vijftig van hen hebben het niet overleefd. Verraad door informanten ligt overal op de loer, maar lijkt tot nog toe toch beperkte gevolgen te hebben gehad.
Verraad door informanten ligt overal op de loer
Er wordt wel gezegd dat de in intensiteit toegenomen luchtbombardementen Poetins vergelding zijn voor de verrassende Oekraïense inval in de Russische provincie Koersk. Maar zij lijken toch vooral bedoeld om het de Oekraïners in de naderende winter zo moeilijk mogelijk te maken. Intussen slaat het Oekraïense leger niet alleen terug in Koersk, maar zelfgeproduceerde langeafstandsdrones vallen met succes militaire doelen en kritische infrastructuur aan tot diep in Rusland. In de nacht voor ons vertrek vond een massale droneaanval plaats op Russische doelen: er zouden volgens Russische bronnen 144 drones zijn neergehaald, waarvan 20 boven Moskou, waar het vliegverkeer rondom de stad werd stilgelegd. Oekraïne slaagt er aardig in nu ook Russische burgers op te schrikken en wakker te houden en probeert wellicht een afschrikkingsbalans op te bouwen. Als de Russen ons bombarderen, dan slaan we met gelijke munt terug. Kennelijk wordt in geheim overleg via bemiddelende partijen al gesproken over een wederzijdse afspraak om deze luchtbombardementen te beëindigen. Het zou het begin kunnen zijn van een staakt-het-vuren, maar ik vrees dat het nog lang niet zover is.
Taras Sjevsjenko door het hoofd geschoten
Als je het stadje Borodianka, zo’n 50 km ten noordwesten van Kyiv, binnenrijdt, dan zijn de sporen van de Russische agressie uit de eerste weken van de oorlog nog direct zichtbaar. Russische tanks hebben grote gaten geschoten in flatgebouwen aan het begin van de hoofdstraat die naar het centrum leidt. Het doet onwezenlijk aan door die gaten de opengereten huiskamers te zien waarin huisraad, zoals tafels, bedden en stoelen of een ijskast nog intact lijken maar onder lagen van stof zijn bedekt. Alsof je een enorm dolls house inkijkt.
Borodianka. Foto auteur.
De Nederlandse stichting www.opendoorukraine.nl (ODU) is actief in Borodianka. Buiten de stad hebben we de oorlogsschade aan het dak van een school voor primair onderwijs en lyceum hersteld. Kinderen uit de omgeving van Borodianka kunnen weer naar school en gezinnen zijn naar hun huizen teruggekeerd. ODU heeft intussen vier scholen gerepareerd in voormalige rurale oorlogsgebieden, waarmee zo’n 900 schoolkinderen en hun gezinnen werden geholpen om ondanks oorlog onderwijs te kunnen blijven genieten waar zij wonen. Deze projecten en andere gericht op herstel van flatgebouwen en huizen daar waar de veiligheidssituatie het toelaat, intussen al meer dan twintig, bevorderen ook de terugkeer van Oekraïners naar hun woongebieden en stimuleren de lokale economie.
Ik vind het onbegrijpelijk dat grotere donoren zo weinig doen om deze oorlogsslachtoffers, vaak ouderen en andere kwetsbare groepen, te helpen. ODU blijft afhankelijk van crowd funding en ik hoop dan ook dat Nederlanders ons en andere humanitaire organisaties willen blijven steunen. Intussen heeft Oxfam besloten zijn hulpactiviteiten in Oekraïne, die werden gefinancierd uit de landelijke 555-campagne uit het begin van de oorlog, alweer te beëindigen. ODU is Oxfam dankbaar voor de steun aan onze projecten, maar van deze beslissing gaat een verkeerd signaal uit.
Ik vind het onbegrijpelijk dat grotere donoren zo weinig doen om deze oorlogsslachtoffers, vaak ouderen en andere kwetsbare groepen, te helpen
Ditmaal waren we door onze Oekraïense partnerorganisatie Dobrobat uitgenodigd deel te nemen aan de feestelijke heropening van het vernielde park in het centrum van de stad. Dobrobat is een van de grootste civil society organisaties die overal in Oekraïne met duizenden vrijwilligers, verenigd in civiele brigades, werkt om eerste hulp te verlenen bij herstel van oorlogsschade. Het kan gaan om ruimen van het puin, herstel van daken of ramen, aanleg van schuilkelders, of herbouw van vernielde huizen. Dobrobat krijgt nog weinig steun van internationale donoren en wordt grotendeels gefinancierd door het Oekraïense bedrijfsleven en andere private partijen.
ODU en Dobrobat werken samen in verschillende vroege wederopbouwprojecten. Zo hopen we samen volgend jaar als de financiering rondkomt in Kyiv een gebouw van de Taras Sjevtsjenko Universiteit te kunnen renoveren waar een onderzoekscentrum voor rehabilitatie van oorlogsslachtoffers zal worden gevestigd. We doen dit weer voor een andere Nederlandse stichting, geleid door professor Robert van Voren, die hoopt met zijn Oekraïense partners de internationale ervaring en kennis over behandeling van de sociaalpsychologische problemen van terugkerende oorlogsveteranen in dit centre of excellence te kunnen delen en toepassen. In een oorlog die maar doorgaat wacht Oekraïne hier nog een enorme uitdaging.
Terwijl Dobrobat-vrijwilligers bezig waren bloemen en bomen in het park te planten, werd mijn aandacht gevestigd op een groot standbeeld midden op het plein voor het stadhuis, dat beschadigd leek. Erop af lopend zag ik dat het een bronzen afbeelding was van het hoofd van de grote schrijver des vaderlands, Taras Sjevtsjenko. Maar op verschillende plaatsen was het hoofd door grote kogelgaten doorboord, zodat je door het ene gat in het voorhoofd via het andere gat in de schedel naar de hemel kon kijken. 'De Orki [scheldnaam voor Russische militairen, red.] hebben hem als schietschijf gebruikt.' zei de burgemeester: 'We gaan het niet opknappen. Laat het een blijvende herinnering zijn aan de Russische agressie.' Tijdens de korte plechtigheid beloofde ik de burgemeester een partij bloembollen te sturen zodat volgend voorjaar ook Nederlandse tulpen het park zullen verfraaien.
Bronzen beeld van schrijver des vaderlands Taras Sjevtsjenko. Foto auteur.
Wat wacht Oekraïne van de winter?
Van gesprekken met Oekraïense experts en diplomaten in de afgelopen maand ben ik weinig vrolijker geworden. Vrijwel niemand spreekt nog over peremoha (overwinning) en een langzaam proces van Oekraïense implosie wordt niet meer onmogelijk geacht. Hoop op beëindiging van de oorlog is er nauwelijks omdat Poetin nog steeds denkt, en misschien wel terecht, dat als hij volhoudt de Westerse steun voor Oekraïne zal afbrokkelen. Poetin voert in zijn ogen oorlog tegen het Westen en ziet het 'fascistische regime' in Kyiv slechts als een proxy. De verwachting is dan ook dat hij mogelijk na de Amerikaanse presidentsverkiezingen rechtstreeks met de VS zal willen onderhandelen over beëindiging van de oorlog op zijn voorwaarden. Dit zou kunnen betekenen dat zonder Oekraïne over Oekraïne onderhandeld gaat worden, een schrikbeeld bij Oekraïense diplomaten, temeer als Donald Trump weer president wordt.
Vrijwel niemand spreekt nog over overwinning
De inval in Koersk was een opsteker en heeft het moreel onder de bevolking wat opgevijzeld, maar de berichten over de ontwikkelingen aan het oostelijke front blijven somber. Rusland meldt de verovering van het ene Oekraïense dorp na het andere in een gestage opmars die al maanden aan de gang is. Het is nog maar de vraag of de afleidingsmanoeuvre in Koersk daarin verandering brengt. De slag om de strategische stad Pokrovsk lijkt aanstaande. Anders dan Bachmoet of Avdiivka, als deze stad valt lijkt de weg voor de Russen open te liggen naar de derde grootste stad van het land: Dnipro, gelegen aan de gelijknamige grote rivier. In deze situatie is het een illusie te denken dat Poetin bereid is tot onderhandelingen.
En waarover zou eigenlijk onderhandeld moeten worden? President Zelensky gaat nog steeds uit van zijn 10-punten-vredesplan en hoopt na Luzern nog dit jaar een nieuwe vredesconferentie te kunnen beleggen, waarbij Rusland zou mogen aanschuiven. Op zijn tien punten valt vanuit het internationaal recht niets af te dingen, maar deze zijn alleen af te dwingen als Oekraïne de oorlog wint. Terwijl Zelensky nog steeds geen centimeter Oekraïens grondgebied wil opgeven, heeft Poetin in 2014 de Krim al geannexeerd en daarna tijdens de oorlog nog eens vier provincies die hij ondanks honderdduizenden dode soldaten slechts gedeeltelijk bezet: Loehansk, Donetsk, Zaporizja, en Cherson.
Waar eindigt deze nachtmerrie? Er komt nog in geen honderd jaar vrede tussen Oekraïne en Rusland. Deze existentiële oorlog eindigt ofwel in een overwinning van een van beide landen (en ja, op dit moment heeft Poetin de beste papieren), ofwel in een hybride wapenstilstand waar afgaand op de huidige situatie ruim twee-derde van het grondgebied van Oekraïne onder de controle van Kyiv blijft. Alleen als het Westen dan bereid is ook de daad bij het woord te voegen en het vrije deel van Oekraïne te verankeren in de Euro-Atlantische structuren, is 'Oekraïne nog niet stervende…' (Sjtsje ne vmerla Ukraina…, de eerste strofe uit het volkslied).
Westerse regeringsleiders hadden moeten weten dat hun terughoudendheid bij het leveren van de wapens geleid heeft tot de eindeloze oorlog die Poetin in de kaart speelt
Westerse regeringsleiders, President Biden en Bondskanselier Scholz voorop, zou ik willen vragen hun woorden 'Wij zullen Oekraïne steunen zo lang als het nodig is' maar eens in te slikken. In plaats daarvan doen ze er goed aan om zonder verder dralen nu elke steun te verlenen die de implosie van Oekraïne voorkomt. Zij hadden moeten weten dat hun terughoudendheid bij het leveren van de wapens waarmee Oekraïne de oorlog had kunnen winnen geleid heeft tot de eindeloze oorlog die Poetin in de kaart speelt. Ik vrees dat het er nu om gaat Oekraïne zo snel mogelijk de wapens te zenden en zo nodig ook op Russische grondgebied in te laten zetten zodat het de oorlog niet verliest.
Ik heb dit dagboek afgeschreven in de dag-sneltrein uit Kyiv naar de grens langs steden in het westen als Vinnitsja, Chmelnitsky, Ternopil en Lviv. In onze comfortabele eersteklas wagon vliegen buiten de eindeloze akkers met zwarte aarde, koren- en maïsvelden, onderbroken door heuvels en bossen, aan ons voorbij. Het treinverkeer is ondanks de oorlog opmerkelijk veilig en betrouwbaar gebleven. Even waan ik me een passagier onderweg in een vrij en verenigd Europa. Toen Poetin op 22 februari 2022 Oekraïne van alle kanten binnenviel, dacht vrijwel niemand dat het land weerstand zou kunnen bieden aan de veel sterkere vijand. Vanuit dit perspectief is het eigenlijk een klein wonder dat Oekraïne nog niet stervende is en dat het grootste deel van het land nog steeds vrij en onafhankelijk is. Als dit zo blijft, zouden we dan niet ook van peremoha mogen spreken?