De Russisch-orthodoxe Kerk in Oekraïne, ondanks de kerkscheuring van vier jaar geleden nog steeds de grootste geloofsgemeenschap in Oekraïne, heeft zich vrijdag 27 mei afgewend van het patriarchaat in Moskou. Aanleiding tot deze vergaande stap is de steun van de pan-Russische patriarch Kirill aan Ruslands oorlog tegen Oekraïne. Volgens de Russisch-orthodoxe kerk in Oekraïne is de oorlog een schending van het goddelijke gebod ‘Gij zult niet doden’.
Deelnemers aan concilie Oekraïense Orthodoxe Kerk, dat besloot tot een breuk met Moskou. Foto OePT
De kerk had zich meteen na het begin van de invasie op 24 februari ook al onverwijld tegen de Russische agressie tegen Oekraïne gekeerd. Concrete maatregelen bleven in de drie maandan daarna echter uit. Die stappen zijn vrijdag 27 mei wel gezet. Op een speciale vergadering in het vrouwenklooster St. Panteleimon Feofania in Kyiv heeft de orthodoxe geestelijkheid in Oekraïne zichzelf ‘volledig zelfstandig en onafhankelijk’ van de hiërarchie in Moskou verklaard. De breuk met patriarch Kirill is volgens het speciale concilie in Kiev geen schisma. Er liggen namelijk geen dogmatische geloofsconflicten of beschuldigingen van ketterij aan ten grondslag.
In een poging om de breuk niet al te veel politieke lading te geven, legde de Oekraïense metropoliet Kliment er de nadruk op dat deze autonomie op zichzelf geen nieuws is, maar aansluit bij de verhoudingen die Kirills voorganger patriarch Aleksej II dertig jaar geleden al had geformaliseerd. Kliment vertolkte daarmee vermoedelijk ook zijn eigen interpretatie. De metropoliet heeft altijd nauwe banden gehad met het Moskouse patriarchaat. Maar de kerkvergadering in het vrouwenklooster keerde zich nu expliciet tegen de rol die het Moskouse patriarchaat in de huidige oorlog speelt.
Moskou: vijandige scheurmakers
Moskou wilde aanvankelijk niet reageren op de beslissing van de Oekraïense kerkleiders, naar eigen zeggen omdat het patriarchaat niet officieel op de hoogte zou zijn gesteld van het besluit van het concilie in Kyiv en niet wilde afgaan op internet-berichten. Persvoorlichter Leonid Legojda van het patriarchaat gaf intussen via zijn Telegram-kanaal wel commentaar. Legojda stak geen enkele hand in eigen boezem, maar weet de breuk aan ‘scheurmakers, nationalisten, massamedia’ en ook ‘buitenlandse krachten die de eenheid van de Russisch-orthodoxe Kerk willen vernietigen’. De woordvoerder volgde daarmee het spoor van patriarch Kirill die de oorlog vanaf het allereerste moment heeft toegejuicht als een antwoord op de ‘krachten van het kwaad’ uit het Westen.
Metropoliet Iljaron, vicaris van het patriarchaat Moskou, liet zich iets later in vergelijkbare termen uit. Hij gaf de schuld niet aan de Oekraïense kerkleiding, maar aan de ‘vijandige krachten’ die uit zijn op de vernietiging van de kerkelijke eenheid en het hebben gemunt op de bezittingen van de Russisch-orthodoxen in Oekraïne.
Twee dagen na het concilie liet ook patriarch Kirill zich uit over de breuk. Na zijn zondagse dienst in de Christus Verlosserskathedraal in Moskou toonde hij begrip voor de positie van de orthodoxe kerkleiding in Kyiv en prees hij de ‘maximale wijsheid’ van de Kyivse metropoliet Onoefriy. Niets of niemand zal de ‘geestelijke eenheid van ons volk’ kunnen doorkruisen, aldus Kirill die in de Oekraïens- orthodoxe gemeenschap niettemin ‘geesten van het kwaad’ bespeurde.
Wie betaalt, bestelt?
Kirills milde toon jegens de Oekraïense kerk zal geen toeval zijn geweest. De patriarch was goed op de hoogte van de discussies en machtsverhoudingen tijdens het concilie. Weliswaar had metropoliet de kerkvergadering uitgeschreven bij zijn eigen residentie in het Panteleimon-klooster – en dus niet in het beroemde Petsjerskaja Lavra, het deels onderaardse holenklooster in het centrum van Kyiv, waar de kerk resideert en waarvandaan het Moskouse patriarchaat de situatie onder de Oekraïense gelovigen nauwlettend in de gaten hield – toch stuitte Onoefriy in eigen omgeving op meer weerstand dan gedacht.
Volgens bronnen van de Oekraïense kwaliteitskrant Zerkalo Nedelji zou de metropoliet van Kyiv in de tekst hebben willen opnemen dat de Oekraïense kerk ‘geen vertrouwen’ meer heeft in het Moskouse patriarchaat. Het lukte hem niet die concepttekst door te drukken. Onder druk van Donbas-oligarch en diaken Vadim Novinski, die het concilie bijwoonde, werden de scherpste randjes van de formuleringen wat afgezwakt. ‘Geen vertrouwen’ in patriach Kirill werd geamendeerd tot ‘geen overeenstemming’ met het patriarchaat. Novinski is een Russisch/Oekraïense miljardair met een zetel in het Oekraïense parlement, de Verchovna Rada. Afgelopen decennia heeft hij veel geld gestoken in kerken en kloosters in met name de Donbas. Als beloning voor zijn mecenaat benoemde de kerk hem tot diaken. Zo kon hij tijdens de kerkvergadering op een van de voorste rijen zitting nemen en invloed uitoefenen.
Tactische overwinning
Maar dit succesje voor Novinski, een van Kirills belangrijkste en rijkste handlangers in Oekraïne, kan volgens de kerkhistorica Jekaterina Sjtsjetkina uit Kyiv niet verhelen dat Onoefriy toch een ‘tactische overwinning’ heeft geboekt op Kirill. Nu ze zichzelf nadrukkelijk zelfstandig en autonoom heeft verklaard, kan de Oekraïense kerk ook buiten Oekraïne zielszorg gaan verlenen, on afhankelijk van goedkeuring van Kirill.
Met ongeveer zes miljoen ontheemde Oekraïners in Midden- en West-Europa kan zo’n parochiale rol van belang worden. Door zich wel los te maken maar geen dogmatisch schisma te forceren, hoeft de kerk van Onoefriy zich daarbij niet te verweren tegen aantijgingen dat ze 'ketters' zouden zijn. Ze zijn immers geen ‘scheurmakers’, maar behoren evenmin tot Moskou.
Sjtsjetkina besloot haar analyse daarom zo: ‘Tegen de achtergrond van de huidige tragedie [de oorlog – red] oogt deze vorm van zelfbedrog niet als een grote zonde’.