de Russische burger      Al meer dan vijfentwintig jaar werkt Valeri Vasiljev als zelfstandige boer in de regio Moskou. Door de korte huurcontracten is de toekomst van zijn melkveehouderij nooit zeker. Grondbezitters hebben het laatste woord over de weilanden waar zijn koeien grazen. ‘Zo lukt het mij nooit vooruit te plannen of bij te bouwen.’

Boer Valeri Vasiljev op werkbezoek in Moskou (foto's Wabke Waaijer)

door Wabke Waaijer

‘Om bij mijn boerderij te komen, zit je twee uur in de bus. Ik raad het je af, je weet hoe onze wegen en bussen zijn.’ De melkveehouderij van Valeri Vasiljev (50) bevindt zich op zo’n honderdtwintig kilometer van Moskou. Ik ontmoet hem in de hoofdstad waar hij liever niet komt maar wel moet zijn. Vasiljev onderhandelt met de regionale autoriteiten omdat hij overheidsgrond wil huren. Het is volgens hem de enige manier om de toekomst van zijn melkveebedrijf, al was het maar voor vijftien jaar, veilig te stellen.

In een goed gevuld café wijst Vasiljev naar de consumerende Moskovieten. In zijn ogen is dat de nieuwe generatie die geen verse melk meer drinkt en niet weet wat werken is. ‘Koffie of thee’, antwoordt hij onwennig als de ober vraagt wat hij wil drinken. Liever vertelt Vasiljev over zijn carrière als boer die begon in 1989. Samen met zijn oom en broer kreeg hij de verantwoordelijkheid over een stuk grond van een kolchoz [collectief landbouwbedrijf – red.].‘Dat was de perestrojka. Het werd mogelijk om een stuk land te huren en een soort familiebedrijf te starten. Iedere maand werd er vijfhonderd roebel uitbetaald en aan het eind van het jaar de winst. Het ging goed omdat het sovjet-systeem nog intact was, we hielden er iets aan over.’

Bedrogen

Na de val van de Sovjet-Unie begonnen kolchozen en sovchozen [staatslandbouwbedrijven – red.] in 1992 stukken land te verdelen over de boeren die al werkzaam waren op hun grond. Dit leidde tot Vasiljevs eerste tegenslag. ‘Toen ik in 1992 wegging bij die kolchoz kon ik vier hectare krijgen. Het idee was om met tien mensen een boerenbedrijf te beginnen zodat we samen veertig hectare zouden hebben. Maar één van de tien heeft de boel toen bedonderd en zich die veertig hectare zelf toegeëigend. Ik bleef met lege handen achter en moest zelf grond gaan huren. Dat was in de jaren negentig nog wel makkelijk’, mijmert Vasiljev. ‘Je stapte gewoon naar een directeur van een sovchoz en vroeg of je een stuk land mocht huren. Toen was alle grond nog eigendom van de staat. Daarna kwamen de particulieren die overal grond opkochten omdat veel staatsbedrijven ten onder gingen.’

Maar verder bleken de jaren negentig allesbehalve makkelijk. Van 1993 tot 1999 huurde Vasiljev een boerenbedrijf dat toebehoorde aan een Moskouse staatsfabriek [fabrieken hadden sinds de jaren dertig van de vorige eeuw vaak een eigen boerenbedrijf voor de voedselvoorziening – red.] ‘De eerste twee jaar boerden we goed. Alle melk stuurden we naar de fabriek in Moskou. Toen ging de economie achteruit en werden fabrieken gesloten waardoor wij onze klanten verloren. Omdat de winkels leeg waren, konden we nog wel veel kwijt aan particuliere klanten. Dat maakte die jaren negentig nog een beetje goed voor ons. De prijzen stegen vervolgens echter zo snel dat onze uitgaven hoger waren dan de inkomsten. We probeerden het schip drijvende te houden, eigenlijk net zoals we nu doen. Uiteindelijk kwamen ze ons gas afsluiten omdat wij de rekening niet hadden betaald. In één nacht waren alle groenten in de kassen bevroren.’

Toen het boerenbedrijf in 1999 werd gesloten, had Vasiljev intussen elders vijf hectare land gevonden in de buurt van de stad Roeza [100 kilometer ten westen van Moskou – red.]. ‘Er stond een stal die we nog helemaal moesten afbouwen.’Nu, bijna twintig jaar later, bevindt Vasiljevs boerenbedrijf zich nog steeds op die plek. Sinds 2013 is hij eigenaar van de vijf hectare waarmee hij eind jaren negentig begon en die hij na meer dan een decennium eindelijk kon kopen. Maar nog steeds heeft Vasiljev geen zekerheid over de rest van zijn grond.

Grond pachten voor elf maanden

Hoe groot is uw boerenbedrijf?

‘In mijn district zijn er drie bedrijven die qua omvang vergelijkbaar zijn met dat van mij. Als zelfstandige boer heb ik een relatief groot bedrijf. Sinds 2013 bezit ik vijf hectare grond, daar staan de stallen. Zelf woon ik in het dorp, een paar honderd meter verderop. De overige honderd hectare huur ik van een particuliere grondbezitter. We zijn in principe een melkveebedrijf maar verkopen ook rundvlees. Als je de kalfjes en de stieren ook meerekent, heb ik in totaal honderddertig stuks vee waarvan er vijftig melk geven. Per jaar produceren we ongeveer 250.000 liter melk.’

Melkveebedrijf in Nederland en Rusland

Een doorsnee melkveebedrijf in Nederland heeft gemiddeld 99 melkkoeien, ruim 50 hectare grond en produceert per koe gemiddeld 8000 liter melk per jaar. Volgens het Russische ministerie van landbouw was de jaarlijkse melkopbrengst per koe in Rusland in 2017 gemiddeld 4302 liter.

Grofweg zijn er in Rusland drie typen melkveebedrijven: grote, commerciële ondernemingen (waaronder ook de zogenaamde agroholdings vallen) met soms enkele duizenden koeien; kleine, zelfstandige bedrijven (zoals Vasiljev) en familiebedrijven met een paar koeien.

Wat is precies het probleem met die grond? Uw melkveehouderij bevindt zich daar toch al sinds 1999?

‘Dat zegt niks. Die vijf hectare die ik heb gekocht, pakt niemand van mij af. Maar om een hooivoorraad aan te leggen, heb ik meer land nodig en de koeien moeten ergens kunnen grazen. Mijn huurcontract is telkens slechts elf maanden geldig. Die grond wordt niet van mij. Zo lukt het mij nooit vooruit te plannen of iets bij te bouwen. Vandaag kan het stuk land nog van mij zijn en morgen kunnen ze het aan iemand anders geven als die bereid is een roebel meer te betalen. Ik heb geen stabiliteit. Ieder jaar is het vanaf april weer afwachten of de grondbezitters mijn contract verlengen. Dit voorjaar scheelde het niet veel of het werd niet verlengd. Afgelopen voorjaar werd ik ineens opgebeld door een vriend. Die vertelde dat ze hem “mijn grond” hadden aangeboden. Gelukkig kende ik hem goed en nam hij de deal niet aan. Maar voor hetzelfde geld hadden ze mijn grond aan iemand anders aangeboden en zat ik nu zonder land.’

'Hoe kan ik investeren als ik geen zekerheid heb over mijn grond?'

‘Omdat ik op de grens van twee districten woon, heb ik contracten lopen bij meerdere grondbezitters. Intussen huur ik nu vier jaar achtereen van dezelfde eigenaren. Maar daarvoor heb ik al een paar keer van land moeten veranderen. Voor een melkveebedrijf is dat ontzettend ingewikkeld omdat je investeert in de weilanden. Je wilt zaaien zodat de koeien sappig gras hebben om te grazen. Maar dat heeft geen zin als je er maar tijdelijk zit. Toch moet je die koeien goed te eten geven want het gras beïnvloedt de kwaliteit en de hoeveelheid melk die je produceert.’

Machtige grondbezitters

U bent in onderhandeling met de regionale autoriteiten omdat u grond wilt huren van de gemeente?

‘Dat klopt.  Als je grond van de overheid huurt, kun je een contract afsluiten voor vijftien of zelfs twintig jaar, dus voor de lange termijn. Zodra ik honderd hectare krijg en daar maak ik kans op, zeg ik mijn huidige huurcontract op. Ik huur nu mijn grond van zogenaamde agroholdings. Dat zijn grote, agrarische bedrijven die grond opkopen. Ik zeg niet dat agroholdings per definitie slecht zijn maar er zitten verkeerde bedrijven tussen die hun grond niet goed gebruiken. Als boer ben je overgeleverd aan hun willekeur. Mogen ze je niet,  dan wordt je contract niet verlengd.’

Wie ondersteunt die grondbezitters? Waarom kunnen zij hun gang gaan?

‘Geen idee. De wetgeving moet veranderd worden in het voordeel van de boeren. Dat zou voor iedereen beter zijn. Wij zouden stabiliteit hebben en een kleine fabriek kunnen bouwen om van de melk room, kwark en kaas te maken voor supermarkten. De staat stelt momenteel geld beschikbaar voor boeren die zulke bedrijfjes willen opzetten. De regionale autoriteiten hebben me al financiële steun aangeboden. Je krijgt bijvoorbeeld zes miljoen roebel om een minifabriek te bouwen en de overige vier miljoen roebel moet je zelf investeren. Maar hoe kan ik geld aannemen als ik geen zekerheid heb over mijn grond? Dan moet ik binnen twee jaar weer sluiten. Iemand uit de regio heeft vijftien miljoen roebel aangenomen. Er was hem grond beloofd maar uiteindelijk heeft hij die grond nooit gekregen. Nu kan hij al twee jaar niets met dat geld.’

Het klinkt absurd. Er is toch genoeg grond in Rusland...

‘Maar niemand die het wil bewerken. Wie wel wil werken, die heeft geen grond. En wie grond heeft, die wil niet werken. Die grondbezitters willen alleen maar geld verdienen met hun land. Er is veel ongebruikte grond. Dat is een pijnlijk punt. Men wil een wet gaan invoeren die de overheid de mogelijkheid geeft om grond te onteigenen als er niets mee gedaan wordt. Dat zou goed zijn want op die manier wordt iedereen gedwongen om te werken en zou de grond gebruikt worden waarvoor hij bestemd is. Dan zou zo’n landeigenaar naar mij toe komen om te vragen of ik zijn land zou willen bewerken. Ik zou de voorwaarden dicteren en niet hij.’

Waarom lossen de autoriteiten het probleem met die machtige grondbezitters dan niet sneller op?

‘Als het gaat over de grondverdeling dan moet je bij de plaatselijke autoriteiten zijn. Volgens mij ligt het probleem bij het districtsbestuur. Die blijven maar achter hun bureaus zitten en doen niets. Te veel bureaucratie. Corruptie speelt bij de verdeling van land ook wel een rol. Hoe lager het overheidsniveau hoe corrupter. Hoe hoger het niveau, hoe beter ze zich verhouden tot diegenen die iets produceren, tot de ondernemers. De regionale autoriteiten werken eerlijk, zij helpen me. Maar het verschilt per stad. Veel hangt af van het hoofd van de regionale administratie, je hebt goede en slechte mensen. In de regio Kaloega zijn de zaken bijvoorbeeld beter geregeld dan in mijn regio.’

Waarom heeft u niet eerder grond van de autoriteiten gehuurd?

‘In mijn regio is men pas net klaar met het bepalen van de grenzen tussen de percelen. Nu duidelijk is welke stukken grond toebehoren aan de overheid, kunnen er huurcontracten worden afgesloten.’

Steun van staatswege

In hoeverre wordt u gesteund door de overheid?

‘Ik ontvang sinds een jaar of vijf subsidie maar dat is heel weinig. Per melkkoe krijgen we jaarlijks vijfduizend (68 euro) roebel en ik heb vijftig melkkoeien. Die subsidie gaat op aan de huur van de grond. Voor zestig hectare betaal ik ongeveer 35.000 roebel (€480) per maand. Hier is dat een hoop geld. Ook omdat ik die weilanden voornamelijk gebruik om hooi te produceren en dat levert dus niet direct winst op.’

Wat is uw jaaromzet en hoeveel procent is winst?

‘Om quitte te draaien, moet ik per dag tienduizend roebel (135 euro) verdienen. Dat zijn mijn dagelijkse uitgaven. Elke roebel die ik per dag extra verdien, is winst. Die tienduizend roebel gaan op aan huur, veevoer, elektriciteit, salarissen, nieuwe onderdelen, etc. Dan heb ik het nog niet eens over de aankoop van machines. Die koop ik van de eventuele winst. Maar ik draai natuurlijk ook weleens verlies.  Alleen zomers lukt het om een beetje winst te maken. We moeten dan hard werken om de lange winter door te komen. Als we een ander klimaat hadden, was de winst veel hoger geweest. In de zomer geven de koeien veel meer melk dankzij het sappige gras. Maar de helft van het jaar staan ze binnen.’

'Alleen 's zomers lukt het om een beetje winst te maken'

‘Een ander probleem is de lage melkprijs. In de winter zijn groothandelaren bereid melk af te nemen voor dertig roebel per liter. Maar als de koeien ’s zomers buiten lopen, zakken de prijzen tot soms maar achttien roebel de liter omdat boeren dan “gratis veevoer” zouden hebben. Ik verkoop nu alleen nog maar aan particulieren voor zestig roebel (€0,83) per liter. Als iemand meer dan veertig liter afneemt, betaalt hij dertig roebel per liter.’

Waar zou de staat meer steun kunnen bieden?

‘Als ik op televisie een Nederlandse boer zie met vijftig melkkoeien, is dat in mijn ogen een rijk man. Maar bij ons word je met vijftig melkkoeien niet rijk. De kosten die we maken zijn groter dan de opbrengst. Daarom hebben we compensatie nodig. Als de vaste lasten lager waren, zou ik meer kunnen investeren om mijn bedrijf te laten groeien. Nu ben ik ongeveer twintigduizend roebel (270 euro) per maand aan elektriciteit kwijt en dat is maar een deel  van de onkosten. In de Sovjet-Unie was alles goedkoop. Als ik vijf koeien verkocht kon ik een nieuwe tractor kopen. Om een tractor te kunnen kopen, kost me dat nu veertig koeien. Ik leen alleen van vrienden zonder rente. Maar lenen van een vriend betekent eigenlijk dat je die vriend verliest. Ik heb een paar vrienden van wie ik soms leen en zij bij mij.’

Hoe knoopt u de eindjes aan elkaar?

‘In principe hebben we genoeg geld om van te leven maar als boer is het wel moeilijk. Voedsel is voor boeren geen probleem, zuivel en vlees produceren we immers zelf. Groente halen we voornamelijk uit de moestuin, daar zorgt mijn dochter voor. Verzekeringen heb ik niet. Mijn staatspensioen zal waarschijnlijk twaalfduizend roebel (€160) zijn. Na mij gaat niemand dit bedrijf overnemen, dus we werken zolang we gezond zijn. Ik ben al bijna dertig jaar boer dus ik weet niet beter. Mijn ene dochter woont in Moskou en de andere werkt bij mij op de boerderij tegen een salaris van ongeveer twintigduizend roebel (€270) per maand. Mijn vrouw en ik zijn uit elkaar.’

‘De werkdruk is heel hoog omdat ik niet genoeg mensen kan inhuren. In de winter zijn we met vier en in de zomer werken we met zijn zessen. Als ze mij een stabiel inkomen voor vijftigduizend roebel (€675) aanboden, stopte ik er misschien wel mee. Maar stabiliteit bij een ander bedrijf heb je ook niet zo snel, daar kan de boel ook failliet gaan. Dus zolang er grond is, werken we. Als ik land krijg van de staat voor de lange termijn, is dat een garantie dat ik niet hoef te sluiten.’

Is het voor boeren moeilijker of makkelijker geworden sinds begin jaren negentig?

‘Iedere periode heeft zijn voor- en nadelen. Toen ik begon in de jaren negentig was er geld maar er was niks te koop. Tegenwoordig is alles te koop, maar we hebben geen geld. Weet je wat gek is? Toen het hele land werkte, lag er bij ons niets in de winkels. Nu werkt niemand meer, maar in de winkels kun je alles krijgen!’

Hoe kijkt u naar de toekomst?

‘De hoop sterft het laatst maar dit jaar is beslissend. Als we grond van de overheid kunnen huren, dan zullen we genoeg adrenaline hebben om verder te gaan. Dan kunnen we stappen vooruit zetten. Heel veel kleine, zelfstandige boerenbedrijven zijn gesloten omdat zij tegen dezelfde problemen aanliepen als ik. Grond kopen is geen optie omdat de rentes op leningen zo hoog zijn dat je het er nooit uit haalt. Die rentes vreten alle winst op. Ja, je kunt land kopen in de veel goedkopere regio Kaloega  [ruim 250 kilometer ten zuidwesten van Moskou – red.] maar daar heb je weer een ander probleem: hoe verder van de hoofdstad, hoe moeilijker het is om je producten kwijt te raken.’