De betrekkingen tussen Rusland en Amerika verlopen al bijna twee eeuwen volgens een patroon. Als Rusland in handen is van hervormingsgezinde machthebbers, dan zijn de VS een ideaaltypisch voorbeeld voor Moskou. Wil het Kremlin de klok terugdraaien, dan is Amerika juist de uitgelezen vijand. Altijd geldt volgens de amerikanist Ivan Koerilla dat de beelden over en weer meer zeggen over de ideologische strijd in eigen land dan over de ander.

 
Poster: ‘VS in de guillotine van de geschiedenis’. Beeld Tsargrad

door Ivan Koerilla

De ontmoeting van de Amerikaanse president Donald Trump met de Russische president Vladimir Poetin op 16 juli in Helsinki vond plaats in een periode van uiterst gespannen betrekkingen tussen de twee landen, die in het teken staan van sancties van het Amerikaanse Congres tegen Rusland, uitzetting van diplomaten, sluiting van consulaten en een op de spits gedreven propaganda met felle beschuldigingen over en weer in de media van beide landen. Enkele dagen voor de ontmoeting in Finland werden twaalf medewerkers van de Russische militaire inlichtingendienst GROe door de VS beschuldigd van inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016.

Wat zijn de redenen en premisses van de verslechtering in de Russisch-Amerikaanse betrekkingen gedurende de laatste paar jaar? Hoewel deze verklaring zich opdringt, was het niet de Russische politiek ten aanzien van Oekraïne (of, voor Russische televisiekijkers, de Amerikaanse politiek) die de eerste aanzet gaf tot de crisis in de betrekkingen, net zo min als de inmenging in de Amerikaanse verkiezingen (voor de lezers van Amerikaanse kranten) ten grondslag lag aan de verslechtering van die betrekkingen, al gaven deze gebeurtenissen en hun interpretaties aanleiding tot een lange reeks wederzijdse verwijten en beledigingen.

Trump en Amerikaanse identiteitscrisis

Op buitenstaanders maakt de crisis zelf wellicht een vreemde indruk. Anders dan tijdens de  Koude Oorlog voeren de landen geen afmattende concurrentiestrijd om politieke invloed in alle regio’s ter wereld, hun economische belangen doorkruisen elkaar nauwelijks, en de strategische kernwapenarsenalen die tegenover elkaar staan opgesteld zijn door de inspanningen van een vorige generatie politici aanmerkelijk geslonken. De afgelopen twee jaar is Rusland echter opnieuw centraal komen te staan in het politieke en maatschappelijke discours in de VS, terwijl in Rusland Amerika, dat nooit verdwenen is uit de toespraken van politici en maatschappelijke discussies, opnieuw wordt gezien als grootste dreiging voor de interne stabiliteit en de buitenlandse politieke belangen.

De verklaring schuilt in het feit dat Rusland en de VS elkaar in de loop van vele decennia de rol hebben toebedeeld van ‘de constituerende andere’: van het land waarmee men zich vergelijkt om een beeld van zichzelf te vormen. Dit sociaal-culturele mechanisme zorgt ervoor dat men in de ander een tegenpool van zichzelf ziet en die ander eigenschappen toeschrijft waar men in de eigen maatschappij vanaf wil. De omschrijving van de ander is zo tegelijkertijd een zelfportret: door Rusland als een autoritair land te omschrijven, voelden Amerikanen zich bevestigd in hun democratische gezindheid, en door de inwoners van de VS af te schilderen als lieden die alleen maar op geld verdienen uit zijn, voelden de Russen zich bevestigd in hun eigen geestelijke superioriteit.

Vandaar dat debatten over Rusland in de VS en debatten over Amerika in Rusland altijd op de spits worden gedreven in tijden van interne crises – of dat nu een politieke of economische crisis is, of een crisis van het maatschappelijk bewustzijn die de vorm aanneemt van cultuuroorlogen (ook wel identiteitscrises genoemd).

In de VS is zo’n identiteitscrisis met de verkiezing van president Trump losgebarsten. Dit verklaart ook waarom Rusland zo’n grote rol krijgt toebedeeld in het interne politieke conflict in Amerika.

Vriend tijdens hervormingen, vijand in regressieve tijden

De geschiedenis van Rusland en Sovjet-Unie kent perioden van goede betrekkingen met de VS. Dat was ofwel tijdens de wereldoorlogen, waarin de landen altijd als bondgenoten optraden, ofwel ten tijde van economische hervormingen, als Russische regeringen zich op Amerika richtten als bron van technische innovatie en verhoging van de arbeidsproductiviteit. Dat gebeurde onder Nicolaas I met de aanleg van de spoorwegen, tijdens de industrialisatie in de jaren dertig, de hervormingen van Nikita Chroesjtsjov, ‘de versnelling en perestrojka’ van Michail Gorbatsjov, de economische hervormingen aan het begin van de jaren negentig, en ten slotte tijdens de ‘modernisering’ van Dmitri Medvedev.

President Roosevelt en partijleider Stalin, Jalta 1945. Foto Wikimedia

Maar zodra in Rusland de reactie of tegenhervormingen zegevieren en de staatsmacht overstapt van modernisering op behoud van stabiliteit, gaan de VS als dreiging fungeren. In zulke perioden streeft de propaganda ernaar de binnenlandse oppositie te marginaliseren door haar te associëren met de ‘ondermijnende invloed’ van Amerika en de VS zelf als een duistere vijandelijke macht af te schilderen. Vaak valt dit samen met het einde van de regeringsperiode van een staatshoofd. De betrekkingen met de VS raakten vertroebeld in de eindjaren van het bewind van Nicolaas II, aan het einde van het Stalintijdperk en in de nadagen van Brezjnev. Dergelijke veranderingen zien we ook vandaag de dag: hervormingen en moderniseringen zijn uit het staatsprogramma geschrapt, en in de buitenlandse politiek zijn de VS weer een bedreiging gaan vormen.

Traditioneel veranderde de relatie met de VS vooral scherp op kritieke momenten in de binnenlandse politiek van Rusland zelf. Poetins beroemde ‘rede van München’ uit 2007 [de president keerde zich toen tegen de Pax Americana en het Westen, red.] werd uitgesproken aan het begin van het laatste jaar van zijn tweede presidentstermijn en markeerde de zoektocht naar nieuwe grondslagen voor machtsbehoud na het verlopen van de constitutioneel toegestane termijn. Een nieuwe, hevige opleving van anti-Amerikaanse propaganda trad op in de protestwinter van 2011-2012 toen de legitimiteit van het gezag in twijfel werd getrokken.

Deze cyclische aard van de ‘officiële betrekkingen’, zoals die in de propaganda tot uiting komt, is de eerste component  van het Russische anti-Amerikanisme.

Gefnuikte dromen

Laten we nu eens kijken wat de gemiddelde Rus over de VS denkt. Een bijzonderheid van de Sovjetperiode was dat Amerika op twee manieren werd gezien: in militair jargon als het land van de ‘vermoedelijke tegenstander’, en daarnaast als het land waar voor de USSR onmogelijke dromen in vervulling waren gegaan. Hervormingsgezinden, revolutionairen, dissidenten en alternatieve jongeren schreven de VS alles toe wat zij zelf als hun ideaal beschouwden. De onbereikbare VS werden een soort utopie, een land waar dromen werkelijkheid werden. Anarchisten beschreven de VS als een land met een minimale overheid, technocraten zagen een land van ingenieurs voor zich, en wie naar vrijheid smachtte zag Amerika als het land waar het libertarisme had gezegevierd.

Dat was des te eenvoudiger doordat rechtstreekse contacten beperkt waren. Slechts een enkeling reisde heen en weer tussen de twee landen. Het moment van de ‘ontdekking van Amerika’ was voor velen een ontgoocheling omdat het niet het door hen gedroomde Amerika bleek te zijn. Deze ontgoocheling bracht weer een eigen kritische kijk op Amerika voort, vooral onder een aanzienlijk deel van de intellectuelen die voorheen hun hoop hadden gevestigd op Amerika. Het uitblijven van het door veel Russen verwachte ‘Marshallplan’ voor Rusland en heel het  Amerikaanse ‘triomfalisme’ in de jaren negentig werden als uiterst pijnlijk ervaren.

Stills uit Brat 2, een Russische gangsterfilm die zich deels in de VS afspeelt

Deze tweede component van het hedendaagse anti-Amerikanisme leek op het in West-Europa na de Tweede Wereldoorlog opgekomen anti-Amerikanisme, toen Amerika als grootmacht naar Europa kwam met zijn militaire bases, business en cultuur, en daarmee van een utopie veranderde in een reëel land dat niet strookte met deze utopie.

Strijd om traditionele waarden

De huidige Russische machthebbers lokten in 2012 hun eigen cultuuroorlogen uit. Toen de regering zich onverwacht bekeerde tot ‘de traditionele waarden’ ontketende het daarmee maatschappelijke conflicten over de positie van de vrouw en de LGBT-gemeenschap, over de rol van de orthodoxe kerk en de moderne kunst, over liberaal onderwijs en de visie op de eigen geschiedenis.

Tot deze reeks behoort ook de verhouding tot de VS, als belichaming van alles wat contrair is aan deze traditionele waarden. De dreiging die van de VS uitgaat, wordt nu niet zozeer militair als wel cultureel voorgesteld. Niet voor niets is de term ‘soft power’ uit wetenschappelijke traktaten overgewaaid naar de toespraken van Russische politici.

‘In Rusland zijn onze broeders. In Europa zijn we slaven’

Het is niet verwonderlijk dat de cultuuroorlogen die in beide landen woeden de Russisch-Amerikaanse betrekkingen negatief beïnvloeden en de mogelijkheid om problemen gezamenlijk op te lossen verhindert.

Maar de inhoudelijke tegenstellingen in deze betrekkingen zijn eigenlijk van secundair belang. Hoe ernstig de geschillen tussen beide landen ook zijn rond Oekraïne of Syrië, ze zijn niet te vergelijken met de crises die een vorige generatie politici tijdens de Koude Oorlog wist te bezweren. Integendeel, een periode van interne cultuuroorlogen is bevorderlijk voor veranderingen in het beeld dat men van de ander heeft (en dat weer van invloed kan zijn op de politieke keuzes die ten opzichte van die ander worden gemaakt).

Troefkaart in Amerikaanse cultuuroorlog

Het is geen toeval dat Trump zo hardnekkig probeert de relatie met Rusland te verbeteren. Ondanks de verdenkingen van zijn critici ga ik er niet vanuit dat hij op de een of andere manier afhankelijk is van het Kremlin. Het is eerder zo dat de Amerikaanse president een verbetering van de betrekkingen met Amerika’s belangrijkste tegenspeler als troefkaart ziet in zijn binnenlandse cultuuroorlogen. Trump ontleende zijn verkiezingsslogan ‘let’s make America great again’ aan de populairste Republikeinse president van de afgelopen decennia, Ronald Reagan. Hij hoopt net als zijn voorganger alle culturele stereotypen, die in de loop van tientallen jaren vijandschap wortel hebben geschoten, van tafel te vegen via een doorbraak in de betrekkingen met Rusland. Zijn partner in het Kremlin is natuurlijk niet Michail Gorbatsjov, maar elke Russische machthebber zal begrijpen hoe hij Trump kan helpen de binnenlandse politieke strijd te winnen en ook waarom die overwinning nuttig zal zijn voor de Russisch-Amerikaanse betrekkingen.

Vertaald door Gerard van der Wardt

Dit artikel verscheen eerder bij Vedomosti.