De Russische schrijver Vladimir Vojnovitsj is op 85-jarige leeftijd in Moskou overleden. Vojnovitsj werd bekend door zijn satirische romans, die het Sovjet-systeem op de hak namen. Met De merkwaardige lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin veroverde hij begin jaren ’70 een  miljoenenpubliek in het Westen. Ook in zijn eigen land, waar het boek tot 1988 alleen illegaal van hand tot hand ging, was soldaat Tsjonkin een geliefde literaire held.

Vojnovitsj in 2010 bij de presentatie van zijn mémoires (foto Wiki Commons)

Ivan Tsjonkin is een simpele boer die als soldaat in het Rode Leger moet dienen. Hij heeft de opdracht in een dorp een neergeschoten vliegtuig te bewaken en wordt vlak daarna, als de Duitsers Rusland binnenvallen, door het leger vergeten. Wanneer hij als deserteur wordt verraden en de geheime politie hem komt arresteren, weigert Tsjonkin als een goed soldaat zijn post te verlaten. Samen met zijn vriendin Njoera neemt hij de agenten gevangen en zet hen aan het werk in de kolchoz. In z’n eentje weet hij later een heel regiment te verslaan. Hij krijgt een medaille wegens moed, maar dat blijkt toch niet de bedoeling en tenslotte wordt Tsjonkin dan gearresteerd.  

Na de publicatie van deze satire in het Westen, die vele hilarische scenes bevat, kwam Vojnovitsj steeds vaker in botsing met de Sovjet-autoriteiten. Hij verdedigde collega-schrijvers die vervolgd werden en werd in 1974 uit de Schrijversbond gezet. Hij kreeg niets meer gepubliceerd en zijn omstandigheden werden zo lastig, dat hij in 1980 na een reeks optredens in Duitsland bleef. Een jaar later trok Sovjet-partijleider Brezjnev zijn paspoort in met als reden dat Vojnovitsj ‘met zijn activiteiten het prestige van de USSR schade heeft toegebracht’. Vojnovitsj antwoordde Brezjnev: ‘Ik heb het prestige van de Sovjet-regering niet ondermijnd. Dankzij het werk van haar leiders en uw persoonlijke bijdrage, heeft de Sovjet-regering geen prestige. Daarom zou u, in alle rechtvaardigheid, uw eigen staatsburgerschap moeten intrekken.’

Moskou 2042

Het leven in de Sovjet-Unie bleef ook in de emigratie het hoofdonderwerp van Vojnovitsj’ schrijverschap. In 1986 verscheen de anti-utopie Moskou 2042. Daarin maakt een Russische geëmigreerde auteur, Vitaly Kartsev, een tijdreis naar Moskou in jaar 2042. Het communisme is gerealiseerd in één stad, Moskou, een paradijs dat omringd wordt door een muur.  Onder leiding van de Genialissimus, die aan het hoofd staat van de CPGB,  een fusie tussen de communistische partij en de geheime dienst, krijgt iedereen ‘naar behoefte’, wat neerkomt op een armzalig rantsoen. De situatie wordt zo nijpend, dat de bevolking zich in de armen stort van een bevrijder, de dissidente schrijver en slavofiel Sym Symitsj Karnavalov. Hij rijdt als een profeet op een wit paard de stad binnen en roept zichzelf uit tot tsaar Serafim de Eerste.   

In Sym Karnavalov herkende iedereen een satirisch portret van Alexander Solzjenitsyn. In 2002 schreef Vojnovitsj nogmaals over Solzjenitsyn, nu in de vorm van een pamflet. Hij verweet Solzjenitsyn geen democraat te zijn en zichzelf als een profeet te étaleren. Het werd hem in Rusland, waar Solzjenitsyn na zijn ballingschap in de VS was ingehaald als een heilige waarheidszegger, ongeveer zoals Vojnovitsj het in zijn satire had verzonnen, ernstig kwalijk genomen.

In een interview vorig jaar met Raintv.ru legde Vojnovitsj nog eens uit dat hij de historische rol van Solzjenitsyn volmondig erkende, maar dat hij de cultus rond zijn persoon ‘heel erg ongezond’ vond. Diens opvattingen over de staatsinrichting vond hij ronduit verwerpelijk.  ‘Solzjenitsyn was een duidelijke aanhanger en zelfs prediker van de autocratie, van een autocratische maatschappij. Hij meende dat Rusland in zo’n toestand verkeerde dat zij een sterke leider behoefde. Niet voor niets ging hij van onze leider [Poetin, red.] houden, trouwens. Ze zagen en omhelsden elkaar, ze hielden van elkaar.’

Vojnovitsj noemde de liberalisering onder Chroesjtsjov (van 1956 tot 1964) en de perestrojka onder Gorbatsjov de meest hoopvolle perioden in zijn land. In 1991, nadat de Sovjet-Unie was opgehouden te bestaan, kreeg Vojnovitsj zijn staatsburgerschap terug en ging hij weer in Moskou wonen.  

Poetin en Lenin

‘Rusland’, zei Vojnovitsj in een interview van vorige maand met Radio Liberty, ‘zette in de jaren ‘90 een grote stap richting vrijheid en democratie. Poetin had de kans om die weg te vervolgen en dan was Rusland al een ander land geweest. Maar hij luisterde naar de raad van oudere kameraden, mensen van mijn leeftijd, die al aan het aftakelen waren.’

In datzelfde interview vergeleek Vojnovitsj Poetin met Lenin. ‘Misschien verbaas ik iedereen daarmee. [De dichter, red.] Majakovski noemde hem ‘’de beste van alle mensen die op aarde zijn geweest”. In feite was Lenin helemaal niet geniaal, hij was politiek gewoon dom. Want al zijn plannen voor het bouwen van het communisme, zijn plannen voor een wereldrevolutie bleken loos te zijn. Hij bouwde het tegendeel van wat hij beloofde. Hij was een zeer goede tacticus, hij wist hoe hij de macht kon grijpen, hoe hij die kon vasthouden, maar verder? Daarom vergelijk ik Poetin met hem. Hij begreep hoe hij de macht moest grijpen of misschien is hij geholpen. Hij houdt de macht vast in handen, maar wat de strategie betreft, die strategie leidt nergens heen, die is een fiasco.’

Vojnovitsj verbaasde zich over de vervolging en het huisarrest van de beroemde Moskouse toneelregisseur Kirill Serebrennikov. De machthebbers moeten lak aan kunst en wetenschap hebben, ze moeten zich er niet mee bemoeien, zei hij onlangs, want dat loopt slecht voor hen af.  ‘Stalin ging zich bezighouden met taalkunde. Vlak daarna stierf hij.’

Hij vergeleek de stemming in het Rusland van nu met die van 1970: moedeloos en apathisch. ‘Mensen zijn weer bang voor dingen. Je hoeft hier maar met een vinger te zwaaien, en de samenleving besterft het al. Zo’n veelbetekenend zwijgen, dat gaat aan iets vooraf...’    

Vojnovitsj bleef echter naar zijn zeggen optimist. Hij zei ervan overtuigd te zijn dat Rusland ooit weer stappen zou zetten richting vrijheid en democratie en een ‘Europese manier van leven’ zou gaan leiden.

Lees het interview dat Hubert Smeets in 2004 met Vladimir Vojnovitsj had