De oorlog tussen Oekraïne en Rusland heeft op een kerkvergadering in Istanboel geleid tot een openlijke kerkelijke ruzie, die Rusland ook politiek verzwakt. Een schisma tussen de Oekraïens-orthodoxe en Russisch-orthodoxe kerk is afgelopen weekeinde fors dichterbij gekomen. De Oekraïens-orthodoxe kerk eist al jaren onafhankelijkheid van Moskou maar krijgt daarin nu voor het eerst de openlijke steun van patriarch Bartholomeus van Constantinopel, leider van een wereldgemeenschap van 300 miljoen orthodoxe christenen.

Lobby van Russische patriarch Kirill (links) bij patriarch Bartholomeus van Constantinopel (rechts) pakt verkeerd uit (foto Roemeens-orthodoxe kerk)

door Laura Starink

Een lobbybezoek van de Russische patriarch Kirill aan Istanboel leidde tot een ondubbelzinnige schrobbering door patriarch Bartholomeus. Rusland heeft niet het recht zich met de Oekraïense geloofsgenoten te bemoeien, zei de patriarch tijdens de begin september gehouden Synaxis (vergadering) van de kerk van Constantinopel. Hiermee is de positie van de Russisch-orthodoxe kerk in de geloofsgemeenschap aanzienlijk verzwakt. Dat is ook voor president Poetin, die de Russisch-orthodoxe kerk gebruikt als steunpilaar in binnen- en buitenland, een gevoelige klap.

De Russische patriarch Kirill kwam praten over het verzoek van de Oekraïens-orthodoxe kerk in Kiev om erkend te worden als onafhankelijke, 'autocefale' orthodoxe kerkgemeenschap en voortaan niet meer te ressorteren onder het patriarchaat van Moskou. Oekraïne is pas in 1991, na het uiteenvallen van de USSR, een onafhankelijke staat geworden. In 1992 ontstond een schisma in de Oekraïens-orthodoxe kerk: een deel verklaarde zich onafhankelijk van Moskou en benoemde een eigen patriarch; een ander deel bleef Moskou trouw. De Moskougetrouwen claimen getalsmatig in de meerderheid te zijn, maar dat wordt door Kiev ontkend. Zij zijn gevestigd in het beroemde Holenklooster van Kiev en organiseren jaarlijks processies waar tienduizenden pelgrims aan deelnemen. Dat is de Oekraïense politieke top een doorn in het oog.

Het patriarchaat van Moskou heeft het Kievse patriarchaat nooit erkend en ook Constantinopel heeft zich niet eerder zo duidelijk over de kwestie uitgesproken. Dat is nu veranderd en dat heeft alles te maken met het politieke conflict tussen Rusland en Oekraïne.

'Aangezien Rusland als verantwoordelijke voor de huidige gespannen situatie in Oekraïne niet in staat is het conflict [tussen de Russische en Oekraïense kerk - red.] op te lossen, heeft het Oecumenisch Patriarchaat [van Constantinopel - red.], in overeenstemming met de hem door heilige wetten verleende volmachten en zijn juridische verantwoordelijkheid voor het patriarchaat van Kiev, het initiatief genomen om het probleem op te lossen, nadat de Oekraïense regering een verzoek daartoe had ingediend en na herhaalde verzoeken van patriarch Filaret van Kiev om de zaak in behandeling te nemen,' zei patriarch Bartholomeus, die zich daarmee het recht toeëigende een knoop door te hakken.

Bartholomeus noemde de inmenging van Moskou in de zaken van Kiev 'niet-kanoniek' en gaf aan dat aan 'het geduld dat het Oecumenisch Patriarchaat de afgelopen jaren aan de dag heeft gelegd' een einde was gekomen. Het orthodoxe christendom is de belangrijkste godsdienst in Rusland, Oekraïne, Bulgarije, Servië, Roemenië en Griekenland. 

Volgens metropoliet Emmanuel van de Franse orthodoxe christenen, die aanwezig was bij de ontmoeting tussen Bartholomeus en Kirill, was Oekraïne het belangrijkste onderwerp op de agenda. Bartholomeus stelde de Russische patriarch ervan op de hoogte dat hij in april het 'onderzoek om de Oekraïens-orthodoxe kerk autocefalie te verlenen' in gang heeft gezet, aldus Emmanuel. Er is 'geen weg meer terug'.

Kiev verwelkomde de uitspraken van Bartholomeus direct als 'historisch'. 'Het lijkt erop dat onze gerechtvaardigde wens om autocefalie te verkrijgen en de steun van patriarch Bartholomeus de Russisch-orthodoxe kerk heeft gedwongen een dialoog met Constantinopel te beginnen,' schreef de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken Pavlo Klimkin op Facebook. Een functionaris van het Moskouse patriarchaat noemde de opstelling van Constantinopel 'ketterij'.

Oekraïne kent drie orthodoxe geloofsgemeenschappen

• het Patriarchaat van Kiev, geleid door Filaret, erkent Moskous kerkelijke gezag niet
• de Oekraïens-orthodoxe kerk die trouw is aan het Moskouse Patriarchaat zou getalsmatig het grootst zijn
• de Oekraïense Autocefale Orthodoxe kerk is een kleine scheurmaker uit de jaren '20

Zaak van staatsveiligheid

De slepende kwestie kreeg in april 2018 urgentie, toen de Oekraïense president Petro Porosjenko patriarch Bartholomeus openlijk vroeg het verzoek van de Oekraïense kerk te steunen. Hij noemde de verzelfstandiging van de Oekraïense kerk een geopolitieke kwestie en een 'zaak van staatsveiligheid', omdat Rusland met Oekraïne in oorlog is en Rusland de kerk misbruikt om de Oekraïense bevolking te beïnvloeden. Het Oekraïense parlement steunde hem hierin.

'Dit gaat veel verder dan een kerkelijke kwestie,' zei Porosjenko. 'Het gaat om onze uiteindelijke onafhankelijkheid van Moskou. Het is niet slechts een kwestie van religie, maar van geopolitiek. Het is een zaak van staatsveiligheid en van onze defensie in een hybride oorlog, omdat het Kremlin de Russisch-orthodoxe kerk als een van de belangrijkste beïnvloedingsinstrumenten in Oekraïne gebruikt.' Als Constantinopel de onafhankelijkheid van de Oekraïense kerk middels een tomos (kerkelijk decreet) zou bekrachtigen, is dat een opsteker voor Porosjenko, die in maart 2019 herkozen wil worden maar extreem laag staat in de peilingen.

Religieuze onderhandelingen in Constantinopel

Kirill en Bartholomeus hebben een gespannen verhouding, onder meer sinds de Russische patriarch zijn evenknie uit Constantinopel schoffeerde door niet op te komen dagen op een door hemzelf belegde Synode, aldus kerkdeskundige Sergej Tsjapnin in een artikel voor de Russische site Snob over de rivaliteiten binnen de orthodoxie. Er is binnen de geloofsgemeenschap ook onvrede over de nauwverhulde druk die de Russisch-orthodoxe kerk uitoefent op de kerken in andere landen om haar standpunt te steunen. Zo lobbyden de Russen actief op de Balkan. Volgens Tsjapnin is Kirill kennelijk erg slecht geïnformeerd over de stemming onder de andere geloofsgemeenschappen. De Russen krijgen vooralsnog alleen steun van de Servisch-orthodoxe kerk.

Aan het begin van de 21ste eeuw, aldus Tsjapnin, was de positie van de Russisch-orthodoxe kerk sterk. De kerk groeide, de olieprijzen stegen en Rusland had een sterke positie in Europa. Dit alles veranderde in 2014. 'De politieke en economische problemen van Rusland kwamen als een boemerang terug bij de Russisch-orthodoxe kerk en de andere lokale kerken kregen aanmerkelijk minder trek om naar haar te luisteren dan in de jaren daarvoor. Maar patriarch Kirill blijft de Russisch-orthodoxe kerk bezien met een imperiale blik: als de grootste en rijkste kerk in de orthodoxe wereld, die gewend is de anderen haar wil op te leggen.' Kirill is het contact met de geloofsgemeenschap kennelijk kwijt, zegt Tsjapnin. Afgelopen weekend had het er alle schijn van dat de Russische patriarch eerder als 'smekeling' naar Istanboel af was gereisd.

Het zegenen van tanks

De wrijvingen tussen de beide orthodoxe kerken zijn al 25 jaar oud, maar de oorlog van 2014 heeft de bakens verzet. De Oekraïense patriarch van Kiev, Filaret, steunde actief de opstand van Euromajdan en stelde het Michailovklooster open als opvangplek voor gewonde demonstranten. De kloostermuur in Kiev is veranderd in een indrukwekkend monument voor gesneuvelde Oekraïense soldaten, waar nog dagelijks bloemen worden gelegd. Filaret heeft de demonstranten in 2013 en 2014 regelmatig toegesproken vanaf het podium op het Majdanplein. Oekraïense priesters gingen er voor in het gebed. In de pro-Russische Donbas zegenden intussen Russisch-orthodoxe priesters de tanks van de rebellen van de Volksrepublieken Donetsk en Loehansk.

Oekraïense patriarch Filaret bezoekt Oekraïense troepen in de Donbas in 2016

Ook bij de annexatie van de Krim speelde religie een rol: Poetin noemde de Krim 'heilige grond' voor Rusland, omdat vorst Vladimir de Heilige daar in 988 na Christus het christelijk-orthodoxe geloof aannam, waaruit later de Russisch-orthodoxe kerk is voortgekomen. Maar in de Oekraïense geschiedschrijving is Vladimir een van de grondleggers van het Kievse Rus, een staat die enkele eeuwen ouder is dan Moscovië, de protostaat van het Russische rijk. Na de inlijving van de Krim haalde Poetin ook de Oekraïense vorst Vladimir naar Moskou, door bij het Kremlin een levensgroot standbeeld van zijn naamgenoot te onthullen. Maar Vladimir - in het Oekraïens Wolodymyr - heeft nooit een voet in Moskou gezet. De stad bestond nog niet in zijn tijd.

Dat het wereldberoemde Kievse Holenklooster, een pelgrimsoord voor orthodoxe gelovigen en een toeristische trekpleister van formaat eigendom is van de Russisch-orthodoxe kerk - evenals veel ander kerkelijk bezit in Oekraine - ligt in Kiev uitermate gevoelig. Hier schreef de monnik Nestor, die er ook begraven ligt, immers de eerste kronieken over het ontstaan van het Kievse rijk. In Kiev gaan nu stemmen op dat ook het Holenklooster aan Oekraïne moet worden teruggegeven. Onduidelijk is vooralsnog wat er met de Moskougetrouwe kerk in Oekraïne moet gebeuren als Constantinopel de onafhankelijkheid van het Kievse Patriarchaat erkent.

Tienduizenden gelovigen die vallen onder het Moskouse patriarchaat hielden deze zomer in Kiev een processie ter herdenling van de 1030ste verjaardag van de kerstening van Rusland

(Bronnen: Interfax.ru; Snob.ru; RadioFreeEurope/RadioLiberty; Unian.ua; Hromadske.ua)

Lees hier op RaamopRusland eerdere artikelen van Sergej Tsjapnin over de Russisch-orthodoxe kerk.