Geen mobieltjes. Vleesconserven uit blik eten. Mond dicht over Israël. Deze instructies kregen de honderden deelnemers aan Dau, Ilja Chrzjanovski’s grootse kunst-, media- en filmproject over Sovjet-Rusland. Ze leefden in een Stalinistische modelstad in het oosten van Oekraïne. Voor de première, in oktober in Berlijn, wordt een deel van de Muur herbouwd – dat wil zeggen, als protesten geen roet in het eten gooien.
Foto van ‘Het Instituut,’ waar het grootste deel van Dau werd opgenomen. (foto Screencrush.com)
door Ellen Rutten
Het plan voor de vertoning is nog in wording, maar Dau is nu al omstreden. En megalomaan op het waanzinnige af. De Russische filmmaker Ilja Chrzjanovski bouwde voor zijn kunstproject een heuse stalinistische micromaatschappij in het Oosten van Oekraïne, vlakbij de stad Charkiv. Tussen 2009 en 2011 leefden en werkten er zo’n 400 mensen – waaronder Brian Eno, de Engelse groep Massive Attack, kunstenaar Marina Abramovic, dirigent Teodor Currentzis en natuurkundige en Nobelprijswinnaar David Gross.
Hart van de set was een natuurkundig onderzoeksinstituut in Sovjet-stijl. Kijkers volgen dit instituut tussen 1938 en 1968. Zij zien Currentzis en andere bekendheden in actie, maar ook Moskouse creatieven die deze experience niet wilden missen (er was, zegt een commentator, een tijd dat ‘a jaunt to Kharkiv to hang out in authentic period underwear in the Institute was a must-do for every hip young Muscovite’). En ze zien buurtbewoners, die Chrzjanovski zelf optrommelde door bij mensen thuis aan te kloppen. Serveersters, wegwerkers, maar ook veroordeelde criminelen accepteerden zijn uitnodiging. Die laatsten speelden zichzelf, net zoals voormalige partijbonzen en oud-KGB’ers de partij en de veiligheidsdienst vertegenwoordigden.
Deelnemers grepen dus terug op hun vroegere professionele zelf, maar ze reisden ook in andere opzichten terug in de tijd. Als de vele spectaculaire verhalen over Dau waar zijn (daarover zo meer) aten ze wat Sovjet-burgers aten; praatten ze zoals Sovjet-burgers praatten (op anachronismen als de staat Israël – die pas na de Tweede Wereldoorlog werd opgericht en dus niet genoemd kon worden tijdens de opnamejaren 1938-1948 – stond een boete); en droegen ze kleren die Sovjet-burgers droegen. Vrouwen verruilden zelfs hun o.b.’s voor stoffen Sovjet-tampons.
Beelden van serveersterskostuum en costumières op de set van Dau. Bron: https://missimortina.wordpress.com/2012/02/06/dau-back-in-the-u-s-s-r/
Chrzjanovski’s tijdmachine-experiment moet allesomvattend op het totalitaire af zijn geweest. ‘You couldn’t get into the territory ... with any object made after 1956,’ vertelt de Oekraïens-Amerikaanse natuurkundige Alexander Vilenkin, die tijdens de opnames voor de jaren vijftig werd ingevlogen voor een bijrol:
'Everything had to go. I was given underwear. I was given a briefcase. ... This was like nothing else that I saw before ... Inside there was, like, a yard, and some KGB person would walk around the perimeter. And there was always music and it was always kind of threatening music, which kind of suggested some approaching catastrophe. Obviously all that was kind of intended to press on your psyche.'
Vilenkins verhaal laat goed zien hoe obsessief Chrzjanovski’s historiserende aanpak is. Bij die aanpak hoort niet alleen minutieuze geschiedkundige consistentie, maar ook psychologische intimidatie – en die kwam hard aan bij Vilenkin, die in Charkiv ooit nog op de zwarte lijst van de KGB was beland.
Kledingvoorschriften in Het Instituut
Geïntimideerd waren ook de journalisten die Chrzjanovski soms toeliet op de set. De Britse journalist Michael Idov bijvoorbeeld. Ook voor hem was een volledige Dau make-over voorwaarde om Het Instituut te mogen betreden:
'a pair of twins order me out of my clothes and into a 1950s three-piece suit complete with sock garters, pants that go up to the navel, a fedora, two bricklike brown shoes, an undershirt, and bors. Black, itchy, and unspeakably ugly, the underwear is enough to trigger Proustian recall of the worst kind in anyone who's spent any time in the USSR. (I lived in Latvia through high school.) …
'A silent guard observes my typewritten pass bearing the Soviet hammer and sickle and date-stamped April 28, 1952. Another frisks Khrzhanovsky, without betraying any deference or even recognition. After a security wand roughly passes over my back — a cell phone; sorry, can't have that inside — I finally step through the door and onto the set. I've heard the tales and seen some pictures. I still gasp.
'Before me is an entire city, built to scale, open to the elements, and — at 1 a.m. and with no camera in sight — fully populated. Two guards walk the perimeter, gravel crunching under their boots. Down the fake street, a female janitor in a vintage head scarf sweeps a porch.
'... A coliseum-like stadium looms over two drab residential buildings. Atonal cello music squalls across the city, issuing from pole-mounted loudspeakers. The sole purpose of it seems to be to make one tense, uncomfortable, on edge.'
Voor wie in deze beschrijving nog een conventionele filmset meent te herkennen: op het moment dat Idov de microstad betrad, was daar al een maand niet gefilmd.
Flinterdunne grens
Zo neurotisch precies als Chrzjanovski was in zijn enscenering van een historische werkelijkheid, zo vrij liet hij deelnemers bij de invulling van hun eigen rol. Vroege opnames volgden nog een vast scenario, van de hand van de bekende Russische schrijver Vladimir Sorokin. Die vroege, ook niet onbescheiden variant – hele straten en een vliegveld werden afgesloten in Sint Petersburg en Charkiv – strandde. Voor latere opnamen koos Chrzjanovski een nagenoeg draaiboekloze opzet, waarin de bewoners van zijn filmstad zelf bepaalden hoe het verhaal zich ontwikkelde. Veel inwoners bleven op uitdrukkelijk bevel van de regisseur ook buiten opnametijd in hun rol. Sowieso was de grens tussen fictie en werkelijkheid in Dau flinterdun tot non-existent. Deelnemers, zegt de trailer, ‘worden verliefd, verraden vrienden en bedriegen hun partners.’ Elders lezen we dat op de set veertien kinderen werden geboren.
Opnames van Dau, op het Privokzalnajaplein in Charkiv. (https://themoscowtimes.com/articles/khrzhanovskys-dau-stuck-in-production-after-eccentric-shoot-28668).
Als de opnames wild klinken, is de beoogde première zo mogelijk nog wilder. Chrzjanovski wil volgende maand een kilometerlang segment van de Berlijnse muur herbouwen – en daarvoor een volledig woonblok ommuren aan de Unter den Linden-boulevard. Zijn plan: films, performances en concerten vertonen in een tijdelijk opgetuigde dictatoriale ‘stad binnen de stad,’ waar een visum voor nodig is en waar strenge grenscontroles plaatsvinden. De nepmuur wordt gesloopt op 9 november, de datum van de val van de echte muur. Het stadsbestuur is enthousiast – maar dat zijn, uiteraard, niet alle Berlijners. Op dit moment regent het open brieven en protesten in Duitse dag- en weekbladen.
Wie zich verdiept in Dau, blijft zitten met meer vragen dan antwoorden. Hoe financiert Chrzjanovski dit peperdure project? Met hulp van een mecenas, zeggen insiders – maar wie, dat is niet duidelijk. Wordt het in oktober echt gelanceerd? Al sinds 2013 is er sprake van (steeds weer uitgestelde) premières. En wat is Dau eigenlijk? Volgens vroege bronnen werden uit de opnamen 18 verschillende televisieseries gemonteerd. Recente reportages spreken van 10 of 13 speelfilms, één serie en een ‘transmediaal kunstproject,’ waarvan niet veel meer bekend is dan dat het deels online zal verschijnen.
Ook Chrzjanovski’s keus om een historisch trauma in detail te recreëren roept vragen op – vragen die hij in interviews maar ten dele beantwoordt. Met Dau probeerde hij ruimte te maken voor debat over totalitarisme, en hij wil mensen laten voelen wat het betekent om in een totalitaire staat te zijn. Tegenstanders vinden dat een smakeloze zet en spreken van spektakeltoerisme en gebrek aan respect voor historisch leed.
De vraag die de media-aandacht over het project bij mij vooral oproept, is: is Dau geen hoax? Speelt Chrzjanovski geen spel met de media, samen met een paar bevriende journalisten? Schrijver James Meek bijvoorbeeld, die een uitgebreide reportage over het project schreef in de London Review of Books in 2015 vol verbluffende details. Volgens Meek eindigden de opnames in 2011, toen Chrzjanovski een groep Russische neonazi’s liet uitrukken om de locatie te vernietigen. Op een koude novembernacht sloegen zij de boel aan stukken. De makers zetten een slachting van de volledige crew in scène – gevolgd door een feest met DJs waar ook buurtbewoners welkom waren. Als Het Instituut echt heeft bestaan, dan is het die nacht zelf ook geschiedenis geworden.
