Terwijl de politieke verhoudingen met Rusland sinds 2014 alleen maar problematischer zijn geworden, groeit de Europese afhankelijkheid van gas uit Siberië. De aanleg van de gaspijp naar Duitsland is in september begonnen, maar de weerstand ertegen is nog niet gebroken. Nordstream 2 is zo controversieel dat Polen en de Baltische landen aandringen op sancties van de VS tegen de eigen bondgenoten.
door Hella Rottenberg
Trump fulmineert tegen Nordstream 2 tijdens bezoek aan NAVO. Foto rechtenvrij
Het bezoek van president Trump aan Europa begon deze zomer meteen al tumultueus bij een ontbijt met NAVO-chef Stoltenberg in Brussel. Trump veegde Duitsland de mantel uit vanwege de olie- en gascontracten die het land met Rusland sluit. ‘Wij moeten jullie beschermen tegen Rusland en Duitsland betaalt vele miljarden dollars per jaar aan Rusland. Goed beschouwd is Duitsland een gevangene van Rusland,’ zei Trump. Hij fulmineerde dat de Nordstream-deal nooit gesloten had mogen worden en dat Duitsland zo afhankelijk wordt van Russische olie en gas, dat het land ‘feitelijk door Rusland gecontroleerd’ wordt.
Trumpiaans overdreven uitgedrukt, maar in de kern heeft hij gelijk, vinden degenen die met een geopolitieke blik naar het pijplijnproject kijken. Bas Eickhout, Europarlementariër voor GroenLinks, zegt: ‘Energie is keiharde geopolitiek. Het is een beetje naïef te denken dat het een markt is als elke andere. Trump heeft wel eens gelijk, al klinkt dat gek uit mijn mond. Hij legt de hypocrisie van Duitsland bloot. Duitsland wil de invloed van Rusland verkleinen en verwijt Trump met Poetin in bed te liggen, maar zelf versterkt het zijn band.’
'Trump heeft wel eens gelijk, al klinkt dat gek uit mijn mond'
Maar volgens hen die de energiecontracten vooral vanuit economisch oogpunt beschouwen, is de Europese markt alleen maar gebaat bij meer gas. Zij vinden de angst voor afhankelijkheid van Rusland ‘spookverhalen’. Lucia van Geuns, Strategisch Adviseur Energie bij The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS), wijst erop dat de afhankelijkheid wederzijds is. ‘Rusland heeft enorme voorraden gas in Siberië. Daarvandaan kan het gas alleen naar Europa stromen, want daarheen liggen de pijpen. Naar China liggen die pijpen niet. Rusland wil Europa als klant houden.’ Daarom zal Rusland volgens haar gas niet als wapen inzetten. Ze herinnert er aan dat de Sovjet-Unie dit nooit gedaan heeft en dat ook Rusland dit verwijt niet kan worden gemaakt. De crises met gasleveranties in 2006 en 2009 waren volgens haar zuiver het gevolg van betalings-, prijs- en contractgeschillen met Oekraïne.
Maar als het erom spant, speelt energie als politiek wapen wel degelijk een rol, zoals bleek toen het Kremlin in 2013 wilde tegenhouden dat Oekraïne een associatieverdrag met de EU zou sluiten. Rusland dreigde Kiev met een handelsoorlog en energietekorten. Aanvankelijk had dit het gewenste effect, want de (later verjaagde) president Janoekovitsj besloot het verdrag met de EU niet te tekenen.
Is Nordstream 2 nodig?
De overeenkomst over Nordstream 2 werd eind 2015 gesloten tussen vijf West-Europese energiebedrijven (de Duitse bedrijven Uniper en Wintershall, het Franse bedrijf Engie, het Oostenrijkse OMV en het Brits-Nederlandse Shell) en Gazprom. Gazprom is het grootste gasbedrijf ter wereld, is in meerderheid een staatsbedrijf en heeft een monopolie op de export van gas uit Rusland.
De toplieden van het consortium Nordstream 2 vieren het regelen van de financiering in april 2017. In het midden staat ex-bondskanselier Schröder met links van hem Alexei Miller, de baas van Gazprom. Foto Gazprom
Volgens critici van de pijplijn heeft de aanleg een zuiver geopolitiek doel, namelijk Oekraïne als transitland voor Russisch gas omzeilen en daarmee buitenspel zetten. Het gas dat in de toekomst via Nordstream 2 loopt, vervangt het volume dat nu via de Oekraïense pijp naar Europa stroomt, is de redenering, en maakt de transit door Oekraïne overbodig.
Nordstream 2
Nordstream 2 verbindt over ruim 1200 km door de Oostzee Rusland en Duitsland (groene lijn) en loopt parallel aan Nordstream 1 (gele lijn), die in 2011 in bedrijf werd genomen.
Nordstream 2 heeft dezelfde capaciteit als Nordstream 1, dat 55 miljard m3 gas per jaar kan transporteren, per lijn voldoende voor de voorziening van 26 miljoen huishoudens.
Het gas voor Nordstream wordt gewonnen in Siberië, in het Jamal schiereiland, waar enorme voorraden liggen.
Nordstream 2 wordt gebouwd door het consortium Nordstream 2 AG, dat is geregistreerd in Zwitserland. Bestuursvoorzitter is Gerhard Schröder, die van 1998 tot 2005 bondskanselier van Duitsland was en in 2005 met Poetin een akkoord sloot over de aanleg van Nordstream 1.
Gazprom is de enige aandeelhouder en financiert de helft van de aanlegkosten van 9,5 miljard euro. De rest van de financiering komt van westerse deelnemers in het consortium: het Duitse Wintershall en Uniper, het Nederlands-Britse Shell, het Franse Engie en het Oostenrijkse OMV.
De financiering is rond. De aanleg is begin september van start gegaan. Volgens de planning zou de pijplijn eind 2019 klaar moeten zijn, maar kan vertraging oplopen doordat Denemarken geen vergunning geeft de pijp door zijn territoritale wateren te leggen. Dan moet er een alternatieve, langere route, worden gekozen.
Bronnen: Gazprom, Nordstream 2 AG
Duitsland heeft Rusland om politieke redenen de aanleg gegund, zeggen deze critici. De sociaal-democraten lobbyden voortdurend ten behoeve van Nordstream 2, met het idee dat - net als door de Ostpolitik tijdens de Koude Oorlog - binding met Rusland voor ontspanning zorgt. Vooral Sigmar Gabriel, minister van Economische en later Buitenlandse Zaken, heeft zich ervoor ingezet. Tussen 2015 en 2017 woonden Duitse regeringsvertegenwoordigers 62 vergaderingen over het project bij, zo heeft iemand uitgerekend. De bewering van Duitse en andere Europese politici dat Nordstream een zuiver ‘privaat commercieel project’ is, is onmogelijk vol te houden.
‘Poetin wil Oekraïne offline, hij wil Oekraïne geen onderhandelingspositie meer geven,’ zegt Stefan Meister, Rusland-expert van de Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik (DGAP). Oekraïne zal de inkomsten uit de gasdoorvoer kwijtraken – het land verdient daaraan jaarlijks tussen de 1,5 en 2 miljard euro, 2% tot 3% van zijn nationaal inkomen - en moet vanuit een zwakke positie met Rusland gaan onderhandelen over de gasprijs voor eigen gebruik.
Russisch gas naar Europa in miljarden m3 via Oekraine en Nordstream 1. Nordstream 2 verdubbelt de capaciteit naar 110 miljard m3. Bron: Gazprom
Lange tijd heeft ook bondskanselier Merkel verklaard dat Nordstream 2 een zuiver commerciële onderneming was, maar eerder dit jaar gaf ze tijdens een bezoek van de Oekraïense president Porosjenko toe dat ook met politieke afwegingen rekening moest worden gehouden. Nordstream 2 kon niet doorgaan, zo zei ze bij die gelegenheid, zonder garanties van Rusland over de toekomst van de transit door Oekraïne. Sindsdien hamert zij daarop. Bij haar laatste ontmoeting met Poetin in kasteel Meseberg bij Berlijn, in augustus, probeerde Merkel afspraken met hem te maken over volumes die via Oekraïne blijven stromen.
De kans dat Rusland ooit zulke garanties geeft is gelijk aan nul, zegt Stefan Meister. ‘Rusland zal zich niet vastleggen op volumes voor Oekraïne. Poetin zei tegen Merkel dat het een economische kwestie is.’ Als het gas goedkoper en efficiënter via Nordstream naar Europa wordt geleid, kortom, dan is dat een economisch feit.
Gasbehoefte Europa
De EU-landen gebruikten in 2017 460 miljard m3 gas.
Daarvan kwam 25% uit eigen productie; 11% bereikte Europa met tankers met vloeibaar gas (LNG) en 64% liep via pijplijnen.
EU import van gas, nu 37% uit Rusland, groeit naar 40%
Duitsland is de grootste gasimporteur ter wereld en importeert 92% van zijn gasvraag. Daarvan levert Rusland bijna de helft. Rusland levert Duitsland daarnaast 40% van zijn olie-import en 30% van de kolenimport.
Bronnen: Eurostat, Cleanenergywire, BP statistical review
Kopersmarkt
Wat Europa betreft, is het niet de bedoeling dat Nordstream 2 de Oekraïense pijp vervangt. De lijnen bedienen verschillende markten, stelt energiespecialist Lucia van Geuns. ‘Het gas dat via Oekraïne stroomt, bedient Oost-Europa. Nordstream bedient Noordwest-Europa, vooral Duitsland, Nederland en Groot-Brittannië. ’ De vraag naar gas is de afgelopen jaren weer gegroeid door de economische opleving, de koude winters en de transitie van kolen- naar de minder vervuilende gascentrales. ‘Nordstream 2 is voor de korte termijn niet nodig,’ zegt Van Geuns, ‘maar op de langere termijn is het hoe meer gas hoe beter. Het is een extra pijplijn, niet een vervanger.’
'Voor afhankelijkheid van Rusland hoeven we niet bang te zijn. Er zijn veel diverse bronnen, gas is kopersmarkt'
De vraag naar gas voor de komende jaren is moeilijk in te schatten, zegt Van Geuns, maar gas blijft belangrijk. Voor afhankelijkheid van één leverancier hoeven we niet zo bang te zijn, vindt zij. ‘Er is geen tekort aan gas in de wereld en er zijn veel diverse bronnen. Het is een kopersmarkt,’ benadrukt zij. ‘Voor de producenten gaat het erom hun klanten te behouden.’
Gazprom is als de dood voor de concurrentie van LNG, vloeibaar samengeperst gas dat met tankers aangeleverd wordt door steeds meer landen. Na Qatar, Australië en Indonesië zijn de VS inmiddels de vierde exporteur van LNG. De Baltische staten en Polen, die zich willen vrijmaken van de Russische leveranties, bouwen druk aan LNG-terminals of breiden de bestaande terminals uit. Voor Duitsland dat bijna al zijn gas moet importeren is het voorlopig goedkoper om via pijplijnen in zijn behoefte te voorzien. Van Geuns: ‘Gazprom voert een slimme prijspolitiek om zijn klanten te behouden. Het bedrijf kijkt wat LNG kost en gaat daar met zijn pijplijngas net onder zitten.’
Gasbehoefte van de EU groeit nog in de nabije toekomst.
Transitie naar schone energie zal gas uiteindelijk verdringen,
maar wanneer dat zal zijn, kan niemand voorspellen.
Weerstand en verdeeldheid
Terwijl de financiering rond is en in de Finse Golf een paar weken geleden gestart is met de werkzaamheden voor Nordstream 2, is de weerstand tegen het project nog niet gebroken. In Duitsland zelf wordt Merkel onder vuur genomen door politici van haar eigen CDU-partij en coalitiegenoot CSU. Zij vinden dat de Duitse regering Nordstream 2 moet afblazen omwille van het Europese energiebeleid, dat gericht is op meer verschillende leveranciers, en omwille van solidariteit met de buurlanden.
In een brief aan Merkel noemen zij het Nordstream-plan een ‘stap naar destabilisering van Oekraïne’ dat onder grotere Russische druk komt te staan. Het is een inbreuk op de veiligheidsbelangen van Polen en de Baltische staten als Duitsland zich buiten hen om meer met Rusland verbindt. En het is een bron van zorg voor Zweden en Denemarken, aan wie Russische bouwactiviteiten onderzee vlak voor hun kusten een onveilig gevoel geven. Denemarken heeft als enige nog geen vergunning verleend voor de aanleg van de pijp door zijn territoriale wateren.
‘Merkel heeft de zaak onderschat,’ zegt Stefan Meister. ‘Het is dynamiet. De kanselier heeft het te lang als een zuiver economische kwestie willen zien en krijgt nu conflicten met Polen, de Baltische staten, Zweden en Oekraïne. In Duitsland zelf zijn de Groenen sterk tegen, de SPD en CDU zijn verdeeld. Het onderwerp ligt heel emotioneel. De maatschappij is gespleten.’
'Merkel heeft de zaak onderschat. Het is dynamiet'
Dat geldt ook voor de Europese Unie. ‘Nordstream 2 is een iconisch gevecht over de macht van Rusland in Europa,’ meent Bas Eickhout. Het zaait verdeeldheid in Duitsland, tussen Oost- en West-Europa en in de verhouding tussen Duitsland en de VS.
Voorstanders van Nordstream 2 zijn de regeringen van Duitsland, Nederland, Frankrijk en Oostenrijk, niet toevallig de thuislanden van de deelnemende energiebedrijven. Tot voor kort hoorde ook Groot-Brittannië – dat via Nederlandse transit het gas uit Rusland afneemt - bij deze groep, maar sinds de Skripal-zaak en andere conflicten met Rusland is het land aan het terugkrabbelen.
De Europese Commissie vindt weliswaar dat Nordstream 2 ingaat tegen de Europese afspraken over diversificatie (meer verscheidenheid in de energieleveranciers) en liberalisatie (de eigenaar van de pijplijn en de leverancier van energie mag niet hetzelfde bedrijf zijn), maar is niet bij machte daar iets tegen te doen. Bij Nordstream 2 is Gazprom zowel eigenaar van de pijp als leverancier van het gas, maar omdat de pijp pas in Duitsland aan land komt, kan de EU splitsing niet afdwingen.
Europarlementariër voor GroenLinks Bas Eickhout: ‘Het Europees Verdrag zegt dat landen over hun eigen energiemix gaan. De Europese Commissie kan landen niet dwingen. Wat betreft de splitsing van gasleverancier en eigenaar van de pijp: zelfs als Europa juridisch gelijk zou krijgen, dan nog kan Gazprom daar op papier voor zorgen en verandert er feitelijk niets.’
Nederland
Nederland importeerde in 2017 voor het eerst meer gas dan het exporteerde. Vanwege het bevingsgevaar in Groningen wordt de gaswinning drastisch omlaaggeschroefd, van 21,6 miljard kuub in 2018 naar 12 miljard kuub in 2022, waarna de gaswinning helemaal wordt afgebouwd naar nul.
De hogere import in 2017 kwam voor het grootste deel uit Noorwegen.
Ook al is, in de woorden van Lucia van Geuns, ‘gas bijna een vies woord geworden’, Nederland zal meer gaan importeren, want ‘roepen dat we snel van het gas af moeten klinkt stoer, maar is op korte termijn niet haalbaar’.
Fossiele brandstoffen zijn met 92 procent nog altijd de grootste energiebron. De rest komt uit hernieuwbare energiebronnen als wind en zon, kernenergie, afval en elektriciteit uit het buitenland.
In Nordstream 1 participeerde Nederland met de Gasunie, die een aandeel van 9% nam. De aanleg van Nordstream 2 wordt voor 10% door Shell gefinancierd. Met een infrastructuur van pijplijnen uit Rusland, die via Duitsland Nederland bereiken, zal Russisch gas het tekort van de eigen produktie gaan opvangen. Omdat ook de Noorse gasproduktie snel terugloopt, wordt het gas uit Rusland voor Nederland belangrijker.
Bronnen: Rijksoverheid, CBS, TNO rapport Van exporteur naar importeur, Lucia van Geuns
Amerikaanse sancties
De enige serieuze bedreiging voor Nordstream 2 zijn Amerikaanse sancties. Die hangen nog steeds als een zwaard van Damocles boven het project. In 2017 kondigde het Amerikaanse Congres maatregelen aan tegen de deelnemers aan Nordstream als straf voor Ruslands inmenging in Oekraïne en de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Een lobby uit Europa wist toen te voorkomen dat de sancties automatisch Europese energiebedrijven zouden treffen. Maar de maatregelen zijn niet van de baan en kunnen elk moment worden ingevoerd.
Het liefst zou president Trump sancties tegen Rusland van tafel vegen om met Poetin een prettige vriendschapsrelatie op te bouwen, maar in dit geval staat hij niet tegenover zijn Congres. Als verkondiger van het ‘America-first’- evangelie maakt hij er geen geheim van dat hij vindt dat Europa minder Russisch pijplijngas en meer Amerikaans LNG-gas moet kopen. Volgens de Wall Street Journal zou hij Merkel in ruil voor het opgeven van Nordstream 2 nieuwe onderhandelingen over het handelsverdrag tussen de VS en de EU hebben aangeboden.
Polen solidair met Oekraïne
Intussen dringen de Europese tegenstanders van Nordstream 2 met – naast Oekraïne – Polen als felste lobbyist, bij de Amerikanen aan op sancties in de hoop de pijplijn alsnog te torpederen. In een gezamenlijke verklaring stelden Polen en de Baltische staten dat Nordstream 2 ‘een instrument van Russisch beleid is dat geplaatst moet worden in de bredere context van de huidige Russische informatie- en cyber-vijandelijkheden en militaire agressie.’
Polen is solidair met Oekraïne en acht het behoud van de transitroute door Oekraïne van belang voor de zelfstandigheid en hervorming van dat land. De toekomst van Oekraïne en de stabiliteit van Europa zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, vindt Polen. Nordstream 2 is daarom een slecht plan en geeft bovendien Duitsland teveel overwicht in de Europese energiemarkt.
Dat Duitsland onder de dreiging van sancties zal zwichten, achten de experts niet waarschijnlijk. ‘Het gaat gewoon door’, zegt Lucia van Geuns. Zelfs als de westerse energiebedrijven uit het project stappen, zal Rusland het niet opgeven. ‘Gazprom zal het dan helemaal zelf financieren, zo heb ik begrepen’, zegt Stefan Meister. ‘Nordstream is te belangrijk voor Rusland. Politiek om Oekraïne een hak te zetten, economisch om Europa aan zich te binden. Rusland laat zich er door Amerikaanse sancties niet van afhouden.’
Polen dreigt andere besluiten in EU-verband te blokkeren als de aanleg doorgaat
Als de aanleg doorgaat zullen Duitsland en mogelijk de EU problemen krijgen met Polen en de Baltische landen, denkt Meister. ‘Polen dreigt al dat het andere besluiten in EU-verband zal blokkeren. Dan moet je denken aan migratie, klimaat en toenadering tot Rusland.’ Ook Bas Eickhout hoort zulke geluiden in het Europees Parlement. ‘De relaties met Polen, die toch al niet zo goed zijn, worden erdoor belast. In ruil voor Nordstream 2 zal Polen concessies eisen in een aantal dossiers. Duitsland zal misschien minder gaan hameren op klimaatafspraken.’
Het moge duidelijk zijn dat Nordstream 2 voor Rusland een strategisch project van de eerste orde is. De pijp verbindt Europa letterlijk vaster aan Rusland, verzwakt Oekraïne, maakt dat Rusland kan concurreren met andere gasproducenten, en zaait als bonus verdeeldheid in de EU en tussen Europese landen en de VS.
Alternatieven voorhanden
Een relativering is echter ook op z’n plaats. Ook onder Sovjet-leider Brezjnev importeerde Duitsland een flink deel van zijn energie uit Rusland, destijds nog deel van de Sovjet-Unie en aartsvijand van het Westen, zonder dat dit Duitsland een ‘gevangene’ van Moskou maakte. Het aandeel vloeibaar gas op de markt, dat als aanvulling en alternatief voor het Russisch gas kan dienen, neemt toe. Polen en de Baltische landen kopen al Amerikaans LNG-gas en maken zich op die manier los van Russische leveranties. Kennelijk verwacht de Nederlandse Gasunie dat ook Duitsland in de toekomst LNG gaat afnemen, want anders zouden er geen plannen bestaan om aan de Elbe-monding de eerste LNG-terminal van Duitsland te bouwen.
Wat het uitschakelen van de transit via Oekraïne aangaat: Oost-Europa hoeft nu al niet meer zo bang te zijn slachtoffer te worden van conflicten tussen Rusland en Oekraïne. Na de schrik van 2009, toen de gastoevoer via Oekraïne stokte, heeft Europa de infrastructuur aangepast. De pijplijnen die vanuit Roemenië, Bulgarije en Slowakije naar het westen lopen, kunnen nu in noodgevallen gas andersom vanuit de EU-landen naar het oosten pompen.
En Oekraïne dan? Volgens Stefan Meister hoeft Nordstream 2 geen ramp te betekenen. Het land ontworstelt zich al aan de greep van Rusland. Al twee jaar koopt Oekraïne geen gas meer van Gazprom, maar importeert zijn gasbehoefte uit Europa, via Polen, Hongarije en Slowakije. Grotere zelfstandigheid is mogelijk, zegt Meister. ‘Oekraïne beschikt over schaliegas en kan met een efficiencyslag – als het een energietransitie maakt – zichzelf voorzien.’
Zoals zo vaak is het een kwestie van geld.
