Het Kremlin steekt veel geld en energie in de Russische islam, die door ongeveer twintig miljoen burgers in Rusland wordt beleden. Net als de orthodoxe kerk heeft de islam volgens Moskou tot taak om het culturele erfgoed en het traditionele geloof te verdedigen, enerzijds tegen radicale en naar terrorisme neigende stromingen uit het Midden-Oosten en anderzijds tegen decadente invloeden uit het Westen. Die positie leidt tot een felle machtsstrijd tussen de tientallen moefti's in heel Rusland.

door Michael Kemper

Als het om islam in de Russische Federatie gaat, gaat het meestal over terrorisme en de Kaukasus. Inderdaad staat de strijd tegen radicaal islamisme centraal in het binnen- en buitenlandse beleid van Moskou. Maar Rusland positioneert zich ook als een land met een eigen islamitisch cultureel erfgoed, als een verdediger van het ‘traditionele’ islamitische geloof. Hierdoor is de islam in Rusland evenzeer een politieke kwestie.

Er woedt in Rusland een strijd over de vraag welke islamitische leider (moefti) zich de rechtmatige vertegenwoordiger van de moslims in relatie tot de staat en de niet-islamitische maatschappij in Rusland mag noemen.

Twintig miljoen moslims

Er zijn rond 20 miljoen moslims in Rusland. Dat zijn vooral Tataren en Basjkieren (veelal wonend in de gelijknamige deelrepublieken in centraal Rusland), Tsjetsjenen en andere nationaliteiten in de noordelijke Kaukasus. Die moslims leefden daar al lang voordat deze gebieden deel werden van het Russische Rijk. Ook in Siberië wonen van oudsher moslims, vooral Siberische Tataren en Kazachen. En de laatste decennia zijn miljoenen moslims uit Centraal-Azië als arbeidsmigranten naar Rusland gekomen, waar ze ook deel uitmaken van het officiële en erkende islamitische leven

Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 zijn overal nieuwe moskee-gemeenschappen ontstaan, die zich in regionale ‘geestelijke moslim-besturen’ organiseren. Elk bestuur staat onder de leiding van een moefti. Er wordt geschat dat er nu rond 60 tot 70 regionale moslim-besturen bestaan. De moefti’s concurreren met elkaar om de gunst van de overheid. Zowel het Kremlin als ook de regionale autoriteiten (de leiders van Ruslands regio's en etnische republieken) proberen de lokale en regionale moslimorganisaties als politiek instrument te gebruiken, in de strijd tegen islamitisch radicalisme/terrorisme maar ook voor het opbouwen van een nationale of etnische culturele identiteit van de specifieke regio’s.

Volga Tataren

Bijna alle moefti’s zijn Volga-Tataren, met uitzondering van de noordelijke Kaukasus, waar elke etnische republiek of regio hun nationale moefti heeft. Twee van de zestig moefti’s hebben de ambitie om de islam in Rusland als geheel te vertegenwoordigen, en dus om door de Kremlin als de ‘groot-moefti van Rusland’ te worden erkend. Deze twee – Talgat Tadjuddin in Oefa (Basjkirië) en Ravil Gajnutdin in Moskou – vechten elkaar al sinds 1994 de tent uit, met wisselend succes.

Tadjuddin was al in de Sovjet-tijd de officiële vertegenwoordiger van islam in Rusland. Zijn moeftiat in Oefa was de koepola voor alle moskeeën in Rusland, zij het zonder de noordelijke Kaukasus, waar een eigen Sovjet-moeftiat bestond. Destijds waren er natuurlijk nog niet zo veel moskeeën als nu. Met de boom in de bouw van moskeeën in de jaren negentig verloor Tadjuddin zijn monopolie. Velen van zijn voormalige medewerkers zetten hun eigen islam-koepola’s op en keerden zich van hem af. Andere moefti’s bleven hem trouw.

Een van deze nieuwe islam-centra ontstond in Moskou. Terwijl Tadjuddin in Oefa zich altijd gezagsgetrouw opstelde – in 2003, toen Rusland boos was over de inval in Irak, verklaarde hij zelfs een jihad tegen het Westen – gold de Moskou-moefti Gajnutdin lange als relatief ‘liberaal’. Zo sprak hij in 2011 zijn steun uit voor een no-fly zone boven Libië, wat hem in Rusland niet in dank werd afgenomen, omdat het Westen de no-fly-zone gebruikte als basis voor een militaire interventie. Onder druk van de Kremlin en van de publieke mening heeft Gajnutdin dan ook geleerd zich aan te passen. Maar hij positioneert zich nog altijd opener voor het Westen en voor ‘gematigd salafistische’ interpretaties van de islam, terwijl Tadjuddin in Oefa niet veel meer te bieden heeft dan hameren op de eigenstandigheid van de ‘traditionalistische’ Russische islam tegenover alle invloeden van buiten. Ook gedraagt Tadjuddin zich in het openbaar heel merkwaardig. Hij kust de hand van de orthodoxe patriarch, en loopt rond met een koffiepot water en sprenkelt de druppeltjes als zegen uit. Gajnutdin is daarentegen veel serieuzer en statesmen-like.

De Qolşärif moskee in Kazan

Kremlin houdt allen te vriend

Het Kremlin heeft lange tijd deze twee moefti’s in evenwicht gehouden en beiden met onderscheidingen gedecoreerd en hun bouwprojecten financieel gesteund. Nu Tadjuddin duidelijk afgetakeld is, lijkt de regering te beseffen dat het nuttiger kan zijn om te kiezen voor de Moskou-moefti Gajnutdin. Gajnutdin heeft goede banden met Turkije. Daar is de islam ook door de staat georganiseerd, via de Diyanet (een soort van religieus ministerie voor de soennitische islam) met geestelijken in de Arabische wereld. Dit kan van pas komen in de Russische buitenlandse politiek. Toen Gajnutdin in 2015 bijvoorbeeld zijn nieuwe pracht-moskee in Moskou kon openen, was dit voor Poetin en Erdogan de gelegenheid voor een ontmoeting om elkaars plannen rondom Syrië te bespreken. Ruslands islam kan dus een soort bruggenbouwer zijn. Maar dat is niet zonder risico's, zoals in oktober duidelijk werd toen, na het neerschieten van een Russisch gevechtsvliegtuig aan de Turks-Syrische grens, de verhoudingen tussen Moskou en Ankara in elkaar stortten.

Gajnutdin heeft nog een pluspunt boven zijn oude concurrent: namelijk een heel professioneel team van mediakundige medewerkers die bijna continu rondreizen om public relations voor het Moskou-moeftiat te bedrijven. Gajnutdin kan daardoor de islamitische jeugd beter bereiken dan zijn tegenspelers.

Of er inderdaad in de nabije toekomst een hoofd-moeftiat voor alle moslims van Rusland komt, hangt niettemin nog wel van de regionale islam-leiders af, die op hun beurt sterk afhankelijk zijn van de lokale machthebbers in Ruslands regio's. In Tatarstan bijvoorbeeld houdt de Tataarse moefti, Samigoullin, zich tot nu toe op de vlakte. Tadjuddin bood hem aan zijn opvolger als groot-moefti in Oefa te worden (tegen Gajnutdin in Moskou), maar Samigoullin was wijs genoeg zich niet in dit spel te laten trekken.

Ramzan Kadyrov

Nog een geval apart is de Tsjetsjeense president Ramzan Kadyrov. Die heeft niet alleen het moeftiat van Tsjetsjenië in handen maar stopt ook elders veel geld in de bouw van moskeeën stopt. Zijn imago als verdediger van Ruslands islam zet hij in scene met krachtige aanvallen op het Westen. Begin 2015 kwamen honderdduizenden van moslims uit heel Rusland naar Grozny om onder Kadyrovs leiding tegen Charlie Hebdo te demonstreren. De redactie van het Franse satirische weekblad was zelf schuldig dat ze door radicale islamisten was vermoord. De mening dat het Westen alle religieuze en menselijke waarden allang heeft opgegeven en door en door in verval is, wordt niet alleen door president Poetin en de Russische publieke opinie gedeeld maar ook door Ruslands moslims gedragen.

Alle genoemde personen spelen een rol op de Krim. Rusland probeert daar de nationale organisatie van de Krim-Tataarse bevolking, de Medjlis, te marginaliseren. De Krim-Tataren waren fel tegen de Russische annexatie van de Krim. Hun leiders lieten zich niet omkopen, maar vluchtten naar het Oekraïense vasteland, om van daar hun oppositie voort te zetten, bijvoorbeeld met een energie-blokkade van de Krim. Het Kremlin stopt daarom behoorlijk veel geld in het moeftiaat der Krim-Tataren, dat voor 2014 deel uitmaakte van de Medjlis. Krim-Moefti Emirali Ablaev kan nu nieuwe moskeeën gaan bouwen, waar ook Gajnutdin uit Moskou en Kadyrov uit Tsjetsjenië aan bijdragen. Maar omdat Emirali Ablaev zijn banden met de Medjlis moest verbreken, heeft hij onder de lokale moslimbevolking een geloofwaardigheidsprobleem. Omgekeerd heeft de Medjlis, die die op 13 april 2016 officieel verboden werd op de Russische Krim, geprobeerd aan de grens met de Krim een nieuw moeftiaat op te bouwen om zo de islam als bestandsdeel van de Krim-Tataarse identiteit niet door Moskou te laten kapen.

Biografie

Dr. Michael Kemper is hoogleraar Oost-Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam. Hij promoveerde in 1997 op een dissertatie over islamitische theologie, recht, soefisme en lokale historiografie in het Volga-gebied en de Oeral in de negentiende eeuw. Zijn tweede proefschrift in 2004 ging over de negentiende eeuwse jihad in de Kaukasus tegen het Russische kolonialisme in de regio.