De russische burger         Andrej Petroetski is een bekende burger in Rjazan, een stad met ruim een half miljoen inwoners op tweehonderd kilometer ten zuiden van Moskou. Samen met andere vrijwilligers zet hij zich in voor cultureel erfgoed en milieu, tot ergernis van de ambtenaren. ‘Ik heb voldoende kennis en durf om ergens voor op te komen.’

door Wabke Waaijer

De gepensioneerde Petroetski (63) woont samen met zijn broer en schoonzus in een karakteristiek Russisch houten huis in Rjazan. Hij is een blauwe maandag getrouwd geweest maar ‘dat liep op niets uit’. Omdat Petroetski zijn eigen woning te rommelig vindt, nemen we plaats aan de keukentafel van zijn broer. Daar komt het gesprek al gauw op de bosbranden die Rusland teisterden in de hete zomer van 2010. ‘In de regio Rjazan zijn veel bossen afgebrand. De autoriteiten beschikten niet over de middelen om het vuur te blussen, het was een totale anarchie.’ Die dramatische zomer was voor Petroetski aanleiding om zich samen met andere betrokken burgers te gaan bemoeien met de toekomst van Rjazan en omgeving. ‘We hebben niet alleen betere wetten nodig, maar structurele hervormingen. Je kunt niet alles op zijn beloop laten zoals bij ons gebeurt.’

Petroetski, die zich intussen ‘stadsbeschermer’ en ‘milieuactivist’ mag noemen, heeft zich samen met andere vrijwilligers sterk gemaakt voor het behoud van menig park, historisch huis of beschermd landschap. ‘Mijn werk als stadsbeschermer wordt makkelijker omdat het bewustzijn verandert. Maar er moet nog wel wat aan de maatschappelijke opvoeding gedaan worden. Het behoud van cultureel erfgoed zou bijvoorbeeld ook op televisie moeten worden gepromoot. Kijk, aan activisten zoals ik schenkt men liever geen aandacht. Men beschouwt ons als abnormaal.’

Niet alleen de autoriteiten, maar ook burgers zelf moeten volgens Petroetski inzien dat je zorgvuldig met cultureel erfgoed moet omgaan. ‘Tot voor kort werden bouwvallige historische huizen soms bewust in brand gestoken omdat eigenaren dachten dat ze die grond dan voor andere doeleinden konden gebruiken. Maar nu mag je er alleen iets bouwen in dezelfde stijl als het oorspronkelijke huis.’

Geen binding met de stad

Volgens Petroetski is de grillige Russische geschiedenis debet aan het feit dat mensen niet geïnteresseerd zijn in het behoud van monumenten. ‘Ik woon sinds 1963 in Rjazan maar eigenlijk heb je mensen nodig wier voorouders hier al meerdere generaties wonen, die echt een binding met de stad hebben. Zulke mensen heb je hier nauwelijks. Werden ze niet tijdens de revolutie doodgeschoten, dan kwamen ze wel om in de oorlog of ze moesten naar Siberië om daar fabrieken te bouwen. In Rusland moeten mensen voortdurend verhuizen en daarom is er geen begrip voor wat er bewaard moet worden.’

Ook Petroetski heeft geen voorouders in Rjazan. Zijn wieg stond in het Siberische Magadan, het Russische Verre Oosten. Daar hebben zijn Poolse moeder en Wit-Russische vader elkaar ontmoet in één van Stalins werkkampen van de Goelag. In 1963 keerde het gezin terug naar Centraal-Rusland om zich te vestigen in Rjazan vanwege de goede onderwijsmogelijkheden daar. Van jongs af aan wilde Petroetski bioloog worden maar dat werd hem afgeraden omdat hij er geen gezin mee zou kunnen onderhouden. Daarom studeerde hij af als wis- en natuurkundeleraar. ‘Maar die droom uit mijn jeugd liet me niet los. Nadat ik veertien jaar had lesgegeven op een universiteit in Rjazan, voelde ik mij vrij om terug te keren naar mijn kinderdroom en iets met biologie te gaan doen.’

U werd botanicus. Dat was in de jaren negentig, dat u die omslag maakte?

‘Ja. In 1994 stopte ik met lesgeven op de universiteit. De Sovjet-Unie was in 1991 uiteengevallen. Democratie, vrijheid en het goede leven lagen in het verschiet. Mijn broer en ik besloten onszelf opnieuw te ontdekken in dit nieuwe bestaan. We begrepen wel dat we in de moeilijke jaren negentig alleen brood op de plank zouden krijgen met een eigen bedrijf. Afhankelijkheid van een werkgever zou geen zekerheid geven. We begonnen een grote moestuin buiten de stad waar we ons specialiseerden in het kweken van stekjes voor groenten en fruit. Omdat de concurrentie al gauw toenam, zijn we ons gaan specialiseren in het kweken van fruitbomen. Dit is een veel bewerkelijker proces dat soms wel vijf jaar duurt waardoor je minder concurrentie hebt. Wij hebben nooit reclame gemaakt maar alleen via via verkocht. Zodoende hebben we wat geld kunnen sparen voor de oude dag. Het aantal klanten neemt inmiddels jaarlijks af omdat al die fruitbomen tegenwoordig ook gewoon in de winkels te krijgen zijn. Nu lukt sparen niet meer.’

En sinds 2010 bent u maatschappelijk actief als stadsbeschermer?

‘Ja. Met drie anderen zet ik me op eigen initiatief in voor de stad. Samen beschermen we in Rjazan vier bouwvallige, historische huizen die niet mogen worden afgebroken omdat het historisch erfgoed is. De bewoners van deze huizen zijn elders ondergebracht omdat de huizen niet meer bewoonbaar zijn. Wij hebben de deuren en ramen afgesloten zodat niemand erin kan klimmen en de buren gevraagd om ons te waarschuwen voor vandalen. Wij beschermen die huizen omdat de autoriteiten daar zelf niet toe in staat zijn. Ze weten niet wat ze ermee aan moeten. Ze zijn met te weinig mensen om alle monumenten te beschermen. Op regionaal niveau houden twaalf mensen zich bezig met de inspectie van cultureel erfgoed maar alleen al in de stad Rjazan heb je 255 monumenten en in de regio zijn er wel 760 objecten die constant gecontroleerd moeten worden.’

Onmogelijke voorwaarden

Wat doet de overheid zelf om cultureel erfgoed in stand te houden?

‘De gemeente heeft geen geld om historische huizen te restaureren en daarom worden ze te koop aangeboden. Maar particulieren zijn niet geïnteresseerd in het kopen van een bouwval die alleen maar kosten met zich meebrengt. De gemeente zou een project moeten verzinnen waardoor het aantrekkelijk wordt om zo’n huis te kopen, idealiter met een restauratieplan erbij. Dan komen er heus wel mensen op af. Of je verhuurt het voor een aantrekkelijke prijs, dat doen ze ook met oude huizen in Frankrijk. Iemand zou twintig jaar in zo’n huis moeten kunnen wonen, vrijgesteld van belastingen en met subsidie voor de restauratie van het huis en een garantie dat je er niet wordt uitgezet. Zo wordt het interessant voor ondernemers om zich daar te vestigen.’

'Maak het voor particulieren aantrekkelijk om een bouwval te kopen en te restaureren'

‘We zijn met ambtenaren in gesprek om dergelijke projecten op te zetten maar telkens weer komen zij met onmogelijke voorwaarden. Ambtenaren zien die historische huizen als een soort ‘grondstoffen’ die winst opleveren. Daarom laten ambtenaren zich liever omkopen door een zakenman die zo’n huis laat slopen voor een eigen bouwproject dan dat ze het voor hun idee zomaar ‘weggeven’.’

Werken jullie samen met de regionale autoriteiten?

‘Sinds kort lukt het steeds beter om invloed uit te oefenen op het beleid van de regionale autoriteiten. ‘Sinds vorig jaar ben ik voorzitter van de regionale afdeling van de Russische Organisatie voor het Behoud van Historisch en Cultureel Erfgoed (VOOPIiK). Dit is een maatschappelijke organisatie van vrijwilligers die actief is in verschillende regio’s. De huidige gouverneur zit hier nu een jaar en tot nu toe luistert hij naar ons. Hij is historicus, dus hij begrijp het belang van cultureel erfgoed. Voor de autoriteiten is maatschappelijk draagvlak belangrijk maar zij hebben te maken met meerdere partijen.

Aan de ene kant staan wij, we verzetten ons tegen bouwprojecten omdat ze afbreuk doen aan de leefbaarheid van de stad of omdat ze een bedreiging vormen voor het cultureel erfgoed of de volksgezondheid. Wij zijn in principe voor meer regelgeving. Aan de andere kant heb je de projectontwikkelaars die geld willen verdienen. Inmiddels hebben de autoriteiten ingezien dat wij niet zomaar opgeven en dat we ons indien nodig tot Moskou zullen wenden. Soms kloppen we zelfs aan bij de Mensenrechtenraad, het adviesorgaan van de president.’

Hoe oefenen jullie invloed uit op het beleid van de lokale autoriteiten? Kunt u een voorbeeld geven?

‘Met de vorige gouverneur zijn wij in conflict geraakt over het beschermde landschap rondom Konstantinovo, het museumdorp waar de beroemde dichter Sergej Jesenin geboren is. De beschermde status van dit landschap werd in 2013 ingetrokken door de toenmalige gouverneur zodat er heel veel huizen bijgebouwd zouden kunnen worden. Ik moest toen naar de rechtbank om dat besluit aan te vechten maar voordat de rechter uitspraak deed, had de gouverneur zijn besluit gelukkig alweer teruggedraaid. Daarmee was de kous nog niet af. De grenzen van die beschermde zone waren niet aangegeven in het kadaster waardoor de rechter mensen niet kon verbieden om daar te bouwen. Na nog een keer de straat op te zijn gegaan en na veel verzet van ambtenaren op verschillende niveaus is dit probleem door tussenkomst van de nieuwe gouverneur uiteindelijk in mei 2018 opgelost. De grenzen van dat beschermde landschap zijn inmiddels aangegeven in het kadaster. Nu is er echter weer gedonder omdat speculanten die daar grond hadden gekocht, deze niet meer als bouwgrond kunnen doorverkopen.’

Gaat het in andere regio’s ook zo moeizaam? 

‘Mijn collega’s in Moskou krijgen nog minder voor elkaar omdat je daar te maken hebt met het grote geld en het heeft geen zin om een rechtszaak tegen een invloedrijke oligarch te beginnen. Ze hebben het opgegeven om te strijden tegen bouwprojecten op het omringende landschap van het achttiende-eeuwse landgoed ‘Archangelskoje’.’

Waarom vindt u het zo belangrijk om stad en omgeving te beschermen?

‘Mensen zijn hierin machteloos en ik denk dat ik ze kan helpen. Ik heb voldoende kennis en durf om ergens voor op te komen. Die instelling heb ik van mijn moeder, zij kon het leed van anderen niet aanzien. Mensen hier zijn bang om voor hun rechten op te komen. Ik ben lid van een milieuorganisatie en daar komen klachten binnen over water dat naar benzine ruikt door toedoen van een oliefabriek bij een naburig dorp. Ik adviseer die bewoners in zo´n geval om als eenling met een plakkaat actie te gaan voeren (voor een eenmansactie hoeft geen toestemming te worden gevraagd aan de autoriteiten – red.) maar dat doen ze niet uit angst te worden aangevallen.’

'Ik heb geen gezin, dus ik ben nergens bang voor'

Hoe is het om activist te zijn in de regio Rjazan?

‘Ik heb geen gezin, dus ik ben nergens bang voor. Anderen zijn bang om naar een demonstratie te gaan of om met een plakkaat te gaan staan omdat ze kinderen hebben. Maar ik heb niets te verliezen. Ik heb twee collega’s die twintig jaar jonger zijn dan ik en zij zijn wel bang om hun baan kwijt te raken. Daarom onderteken ik samen met twee andere vrienden de bezwaarschriften. Ik ben trouwens nooit bedreigd maar ik weet dat er in Moskou behoorlijk ruw kan worden opgetreden tegen stadsbeschermers.’

Hoewel u eigenlijk werk doet waar de overheid niet aan toekomt, wordt u toch als protestactivist beschouwd. Is dat niet gek?

‘Nee, wij schrijven bezwaarschriften, wij wenden ons tot de president, wij zijn heel onaangename mensen voor de macht. De gouverneur heeft na zijn aanstelling verschillende, maatschappelijke organisaties uitgenodigd voor een bijeenkomst waarop zij konden aangeven wat er niet goed ging. Ook onze erfgoedorganisatie mocht aanschuiven. Er waren ook ambtenaren aanwezig en één van hen noemde mij  een ‘kwelling’ voor de autoriteiten omdat ik mensen aanspoor om voor hun rechten op te komen. Toen ik uiteindelijk het woord kreeg, heb ik gezegd dat wij de macht niet kwellen maar wel kritiek leveren en dat ze me daarom liever wegjagen. Ik ben trouwens ook niet meer welkom bij Poetins maatschappelijke beweging ‘Volksfront’, vroeger was ik daar lid van. Er is bericht uit Moskou gekomen dat ik niet meer aan die vergaderingen mag deelnemen. Maar ik ben niet tegen Poetin. Ik ondersteun de zittende macht want het heeft geen zin om je tegen de regering te verzetten. De conflicten die wij als activisten voeren die spelen zich op lokaal niveau af.’

Vervuilende fabrieken

U bent ook milieuactivist. Wat valt er op dit gebied te bereiken?

‘Op het gebied van milieu bereiken we weinig. Een fabriek kun je niet sluiten want daarmee gaan heel veel arbeidsplaatsen verloren, het is een inkomstenbron voor de stad. Maar dat neemt niet weg dat er hier fabrieken staan die schadelijk zijn voor water en lucht en dus voor de gezondheid, zoals de fabriek van staatsbedrijf Rosneft waar benzine en kerosine wordt geproduceerd. Tegenwoordig verwerkt die fabriek ongeveer 17 miljoen ton olie per jaar, dat is enorm veel, een doorsnee fabriek verwerkt in dezelfde periode vijf miljoen ton olie. En er zijn nog veel schadelijkere fabrieken in de omgeving.’

‘Natuurlijk praat ik met mijn collega’s over dit soort problemen en de autoriteiten oefenen ook wel druk uit op die fabrieken. Zo’n fabriek zou een filter moeten plaatsen zodat de uitstoot gezuiverd wordt. Maar dat is het probleem van heel Rusland: investeren in een filter is niet voordelig. De wetgeving moet hierop aangepast worden, maar dat zou funest zijn voor de concurrentiepositie en slecht voor de economie. Daar moeten we echter doorheen. We moeten gewoon even geen dure auto’s meer willen kopen. Dat is misschien een nog wel groter probleem voor de lokale gezondheid: er zijn teveel auto’s omdat hier veel mensen wonen die hun geld in Moskou verdienen en zich dus meerdere auto’s per gezin kunnen permitteren. Wat dat betreft is Rusland te snel rijk geworden.’

U zet zich op vrijwillige basis in voor de stad. Hoe knoopt u de eindjes eigenlijk aan elkaar?

‘Mijn pensioen bedraagt 9500 roebel (een kleine €120) per maand. Wij kunnen rondkomen omdat we een eigen huis hebben dat we zelf opknappen en omdat ik uitgerekend over een jaar maandelijks tienduizend roebel (€130) krijg die onze verkoop van boomstekjes opbrengt. Aan gas, water en elektriciteit zijn mijn broer en ik in de dure wintertijd vijfduizend roebel (€65) kwijt. En als gepensioneerde ben ik vrijgesteld van woonbelasting. Daarnaast helpen mijn broer en ik mensen met het aanleggen van hun tuinen. Zo verdienen we bij als loonarbeiders. Per week besteed ik ongeveer duizend roebel (ruim €10) aan boodschappen, meer eten zou ik ook niet op kunnen. Daarnaast brengen de ouders van mijn schoonzus ons groente en fruit uit hun eigen moestuin. Aardappelen, kool, bieten, we bewaren het allemaal in de kelder zodat we daar de hele winter mee voorruit kunnen. En brood bak ik zelf, dat is drie keer goedkoper, zo’n zes roebel per brood in plaats van twintig roebel in de winkel. En wat de gezondheidszorg betreft is de situatie simpel: blijf gezond! Je kunt beter een bescheiden leven leiden en niet op winst uit zijn dan hard werken ten koste van je gezondheid!’

En kunt u zich een vakantie permitteren?

‘Ik ga regelmatig naar bekenden in Sint-Petersburg, dat is geen enkel probleem. Eens in de twee jaar ga ik een week naar het buitenland, het is helemaal niet duur om naar Turkije of Egypte te gaan. Maar als ik wegga wordt mijn broer boos omdat er voor de tuin gezorgd moet worden, dus dat doe ik niet te vaak.’

'Het leven is nu veel beter dan in de Sovjet-Unie'

Wat denkt u van de verhoging van de pensioenleeftijd?

‘Ik denk er waarschijnlijk anders over dan de meeste mensen. Weet je dat Rusland een enorme schaduweconomie heeft? Een grote groep mensen krijgt een aanzienlijk deel van hun salaris in een envelop, zij betalen geen belasting terwijl ze het wel heel goed hebben. Zulke mensen hebben niet eens een pensioen nodig. Ze beroven in feite de staat. Dus of je moet de schaduweconomie bestrijden maar niemand weet hoe, of je pakt het pensioenstelsel aan. Ja, natuurlijk is er ook een grote groep mensen die wel eerlijk werkt, zij worden er nu de dupe van. Uiteindelijk moet er dus iets gedaan worden tegen die schaduweconomie.’

Hoe kijkt u naar de toekomst?

‘Ik denk dat de overheid zich in de toekomst steeds meer gaat bekommeren om het cultureel erfgoed, ze moeten wel want wat is een land zonder cultuur? Bovendien probeert men het toerisme in eigen land te ontwikkelen en dat is een stimulans om ook het cultureel erfgoed te beschermen. Als je het leven van nu vergelijkt met het leven in de Sovjet-Unie dan is het er beduidend beter op geworden. De zegeningen van de beschaving gaan toch ook niet aan Rusland voorbij? We hebben betrouwbare auto’s en betere woningen. Aan de andere kant worden onderwijs en zorg minder toegankelijk voor een bepaalde groep mensen en lopen de dorpen leeg. Mijn broer en ik zeggen weleens tegen elkaar dat de Sovjet-Unie net te weinig tijd heeft gehad om de vruchten van de technologische vooruitgang te kunnen plukken. Als ze iets meer tijd had gehad, was het misschien toch nog goed gekomen. Ik ben trouwens vergeten te zeggen dat de Volga die wij in 1983 van mijn ouders kregen nog prima rijdt. In de USSR leverden ze wel kwaliteit.’