De kogel is door de kerk. De Oekraïens-orthodoxe Kerk mag zich losmaken van het patriarchaat in Moskou. Patriarch Bartholomeus van Constantinopel, die als primus inter pares de bevoegdheid heeft om orthodoxe kerkgemeenschappen een onafhankelijke autocefale status te geven, zal de zelfstandigheid van de Oekraïense kerk vermoedelijk in november in een zogeheten tomos op schrift vastleggen.

De Oekraïense president Porosjenko, die de kwestie dit voorjaar opnieuw in Constantinopel aankaartte, reageerde verheugd: 'De Heer heeft de strijd van het Oekraïense volk voor hun onafhankelijkheid gezien. Hij heeft onze gebeden verhoord.' Porosjenko, die over een half jaar herkozen wil worden, noemde het de tweede 'onafhankelijkheidsverklaring van Oekraïne'. De Russisch-orthodoxe kerkleiding in Moskou heeft afwijzend gereageerd op deze synodale beslissing ten gunste van Kiev.

Orthodoxe Synode, bijeen in Istanbul/Constantinopel.

Het kerkelijke beraad in Istanbul/Constantinopel over de Oekraïens-orthodoxe Kerk – Patriarchaat Kiev (OeOk-KP) vond plaats van dinsdag 9 oktober tot en met donderdag 11 oktober 2018.

De heilige synode werd geboycot door het patriarchaat van de Russisch-orthodoxe Kerk (ROK-MP). Patriarch Kirill had begin september met zijn bezwaren tegen een zelfstandige status voor de Oekraïners al nul op het rekest gekregen en vervolgens gedreigd met een totale breuk met Constantinopel.

Deze synode van medio oktober was voorbereid door twee orthodoxe geestelijken uit Noord-Amerika, die op verzoek van Bartholomeus dit najaar in Oekraïne een speciale onderzoeksmissie hadden uitgevoerd.

Mede op basis van hun rapportage nam de synode op 11 oktober twee besluiten, die later dit jaar waarschijnlijk zullen leiden tot een officiële tomos (religieus decreet) over de autocefale positie van Kiev.

Ten eerste besloot de synode dat de excommunicatie van ‘patriarch’ Filaret in Kiev ongedaan moet worden gemaakt. Het Moskouse patriarchaat van de Russisch-orthodoxe Kerk sprak in 1997 een banvloek uit over de Oekraïense metropoliet Filaret, omdat die als kerkelijk leider in 1992 eenzijdig en zonder instemming van Moskou een eigen patriarchaat in Kiev had uitgeroepen. Toen Oekraïne onderdeel uitmaakte van de USSR vielen de Oekraïense orthodoxe gelovigen rechtstreeks onder het patriarchaat van Moskou. Door Filaret in ere te herstellen, erkent de orthodox-christelijke wereldgemeenschap hem alsnog als hoofd van een onafhankelijke Oekraïense kerk, waarover het patriarchaat in Moskou geen zeggenschap heeft.

Ten tweede besliste het beraad in Constantinopel dat de Russisch-orthodoxe kerk ten onrechte claimt dat de Oekraïense kerk sinds 1686 onder Moskou valt. In 1686 werd een groot deel van het huidige Oekraïne verdeeld tussen Polen en Rusland. Het gebied ten westen van de Dnjepr, minus Kiev, viel toen toe aan Polen. De oostelijke oever plus Kiev kwamen onder Russische heerschappij. Tezelfdertijd verwierf het patriarchaat in Moskou ook de zeggenschap over de Oekraïense kerk in Kiev, die sinds de kerstening van Kiev-Rus in 988 door Vladimir de Heilige altijd heel dominant was gebleven binnen de Oost-Slavische orthodoxie, ook toen de stad medio dertiende eeuw ten prooi viel aan de Gouden Horde der Mongolen. Die kerstening vond plaats op de Krim en daarom wordt het schiereiland door de Russen als heilige Russische grond beschouwd. De Oekraïners brengen daar tegenin dat Vladimir de Heilige een Oekraïense vorst was, die al regeerde over Kiev-Rus toen Moskou nog helemaal niet bestond. 

Volgens de synode heeft de patriarch van Constantinopel indertijd nooit ingestemd met deze 17de-eeuwse overname van het patriarchaat van Kiev door Moskou. Constantinopel heeft de machtsgreep al die eeuwen slechts getolereerd, omdat de omstandigheden nu eenmaal zo waren. Maar daarmee is de overdracht van 1686 nog niet canoniek gelegitimeerd, aldus de synode.

Reactie van Moskou

De leiding van de Russisch-orthodoxe kerk in Moskou reageerde zeer negatief op deze uitkomst. Volgens perswoordvoerder Aleksandr Volkov heeft de synode zich op 'ongekende manier gemengd in de interkerkelijke aangelegenheden' van de Russisch-orthodoxekerk. Het beraad in Constantinopel heeft feitelijk een kerkelijk schisma 'gelegaliseerd ten gunste van de Oekraïense scheurmakers. '' Constantinopel heeft daadwerkelijk een rode lijn overschreden en schendt op catastrofale wijze de eenheid van de mondiale orthodoxie,' aldus Volkov.

De binnenkort zelfstandige Oekraïense kerk heeft in Oekraïne momenteel meer aanhangers dan de kerken van het Moskouse patriarchaat. Ruim 42 procent van de Oekraïense gelovigen zegt zich tot het patriarchaat van Filaret in Kiev te rekenen, iets meer dan 19 procent is trouw gebleven aan het Moskouse patriarchaat, dat in Oekraïne wordt geleid door metropoliet Onoefri. Het Moskouse patriarchaat zetelt in het wereldberoemde Kievse Holenklooster, dat sinds het verdwijnen van het communisme een bedevaartsoord is geworden voor orthodoxe christenen. In Oekraïne gaan nu stemmen op om het erfgoedmonument op te eisen voor de Oekraïense kerk. Qua parochiaal onroerend goed zijn de verhoudingen intussen nog altijd omgekeerd: de Russisch-orthodoxe kerk heeft in Oekraïne ruim twaalfduizend kerkelijke gemeenschappen onder haar hoede, het Kievse patriarchaat iets meer dan vijfduizend en een andere aparte Oekraïense orthodoxe kerk nog geen anderhalf duizend.

Aantal parochies verschillende orthodoxe kerken. Grafiek BBC

Lees hier wat de consequenties kunnen zijn van een schisma tussen Moskou en Kiev.