Vitaly Mansky, cineast en directeur van het Russische filmfestival ArtDocFest, verkeerde de eerste jaren van Poetins macht in de nabijheid van de Russische president. Bijna twee decennia later maakte hij daarover zijn documentaire Putin’s Witnesses, die ook op het IDFA in Amsterdam is te zien. Helen Saelman sprak met Mansky. ‘Poetin is zijn eigen gijzelaar geworden. Omdat ik medeplichtig ben, moest ik deze film maken.’

door Helen Saelman

Vitaly Mansky. Foto Facebook.

Het is 31 december 1999. Vitaly Mansky, 35 jaar, filmt zijn vrouw en twee jonge dochters tijdens de voorbereidingen van het Nieuwjaarsfeest. Zojuist is de nieuwjaarsrede van president Boris Jeltsin op de televisie uitgezonden. Jeltsin - bleek, pafferig, moeizaam sprekend – heeft bekend gemaakt dat hij met onmiddellijke ingang aftreedt en tot de vervroegde verkiezingen in maart 2000 zal worden vervangen door premier Vladimir Poetin. ‘Ik vraag om vergeving omdat ik er niet in ben geslaagd uw dromen te verwezenlijken. Ik ga heen; ik heb gedaan wat ik kon. Een nieuwe generatie zal me vervangen. Zij zal het beter doen.’

Mansky’s twee dochters zijn niet onder de indruk van het nieuws en zijn vrouw Natalja probeert te ontsnappen aan de plagerige achtervolging met de camera. Tot ze recht in de lens kijkt en met ongespeelde wanhoop haar voorspelling doet. De wereld zal bang zijn van Rusland. De Russen zullen met weemoed terugdenken aan de gelukkige Jeltsinjaren.

Het zijn de beginbeelden van Mansky’s nieuwste documentaire Putin’s Witnesses.

Uitgeweken naar Riga

Ik spreek de inmiddels 54-jarige regisseur tijdens het jaarlijkse Internationale Filmfestival van Riga.

Zojuist heeft Mansky de openingsspeech gehouden van zijn eigen documentaire filmfestival ArtDocFest, dat hij in 2007 oprichtte in Moskou. Nadat het Russische ministerie van Cultuur in 2014 de subsidiekraan dicht draaide vanwege Mansky’s ‘staatsonvriendelijke activiteiten’, kreeg het festival steun vanuit Riga, waar de regisseur zich ondertussen zelf ook had gevestigd. Dit jaar heeft hij het hele competitieprogramma naar de Letse hoofdstad moeten verplaatsen. ‘Over het waarom zal ik het maar niet hebben’, zei hij tijdens zijn speech, met een diepe zucht, waarop zijn medewerkster de microfoon uit zijn hand nam en zich in zijn plaats tot het publiek richtte. In de Moskouse festivaleditie van vorig jaar werd de vertoning van een kritische documentaire over de oorlog in Oost-Oekraïne verstoord door een nationalistische groepering en het risico dat zich dit jaar soortgelijke incidenten zouden voordoen was te groot. Er waren problemen met de Russische bureaucratie. Bedreigingen aan het adres van Mansky. En de weigering van enkele documentairemakers om hun werk nog in Rusland te vertonen.

Een paar dagen later zal Putin’s Witnesses aan het Letse publiek worden vertoond. De documentaire bestrijkt Poetins eerste jaar aan de macht en biedt een nooit eerder vertoonde kijk achter de coulissen van het Kremlin. Mansky was in de zomer van 1999 hoofd van de sectie documentaire van de Russische staatstelevisie geworden en was kind aan huis bij het Kremlin.

Trailer van film

Hij herinnert zich de onbeperkte vrijheid van die jaren. ‘Ik had de opdracht gekregen een campagnefilm voor Poetin te maken. Maar daarnaast werkte ik aan een film die de mens achter de politicus moest tonen. Niemand wist immers wie Poetin was, hij leek bijna uit het niets opgedoken. In diezelfde tijd maakte ik films over Jeltsin, Gorbatsjov en het Kremlin. Bij al die films kon ik volledig mijn gang gaan, niemand bemoeide zich met de inhoud: niet Poetin zelf, noch zijn entourage. Tegenwoordig kunnen we ons dat niet meer voorstellen.’

Sommige scènes voor Putin’s Witnesses haalde Mansky uit die eerdere televisiedocumentaires. Maar er is ook veel materiaal in de film opgenomen dat hij destijds niet kon gebruiken maar wel al die jaren bewaard had. ‘Een tijdlang’, zegt Mansky, ‘heb ik gedacht dat ik er ooit iets luchtigs van zou kunnen maken, een licht melancholische terugblik op deze periode. Maar wie kon toen vermoeden dat Poetin decennia aan de macht zou blijven? Geleidelijk aan groeide het besef dat deze pijnlijke geschiedenis en de stagnatie die eruit is voortgekomen eeuwig actueel zouden blijven. En met dat besef groeide ook het gevoel dat het mijn plicht was om deze film te maken. Een film waarin helaas geen plaats is voor luchtigheid.’

Scharniermomenten van wanhoop

Die toenemende wanhoop is verbonden met een paar scharniermomenten. Tijdens Poetins eerste mandaat tot 2004 werd staatscontrole over de media zo groot dat Mansky aan het einde van die ambtstermijn ontslag nam bij de televisie. Vier jaar later was er de tandem-manoeuvre met Dmitri Medvedev. Omdat de grondwet een derde achtereenvolgende presidentstermijn niet toeliet, trad Poetin in 2008 af als president. Tijdens het presidentschap van de zwakke en loyale Medvedev hield Poetin als premier vier jaar lang de feitelijke macht in handen, om zich in 2012 opnieuw tot president te laten verkiezen.

‘Na die cynische Jezuïetenstreek nam ik het besluit om deze film te maken. Maar het point of no return was in 2014. Toen we de blijdschap van de Russen zagen over de uitslag van het Krimreferendum, beslisten mijn vrouw en ik om Rusland te verlaten. Hoe moeilijk dat voor ons, aan Moskou verknochte vijftigers, ook was. Een week later hadden we al een appartement in Riga. Op dat moment was ik bezig met Close Relations, over hoe de oorlog in Oost-Oekraïne een wig drijft binnen families en tussen vrienden. Die film wilde ik absoluut afmaken. Maar terwijl ik daarmee bezig was, ben ik al gaan graven in mijn herinneringen aan Poetins gang naar de macht. En zodra Close Relations af was, heb ik al mijn materiaal opnieuw bekeken en een concept uitgedacht voor Putin’s Witnesses.’

Onuitgesproken visie

Aanvankelijk was Mansky lang niet zo pessimistisch gestemd als zijn vrouw Natalja. ‘Jeltsin was te ziek om aan te blijven, Rusland had een sterke en wilskrachtige leider nodig. Ook mij leek Poetin geen slechte opvolger. Hij werkte hard, was een man van no nonsense. Voor lange gesprekken was geen tijd, soms interviewde ik hem terwijl hij binnen het Kremlin van de ene vergaderplek naar de andere liep, of in de auto op weg naar een bijeenkomst. Wel vond ik hem tamelijk onuitgesproken in zijn politieke visie.’

‘Achteraf gezien ben ik te naïef geweest,’ zegt Mansky. ‘De manier en het moment waarop Poetin aan de macht kwam, daar zat een luchtje aan.’ In de voice-over bij Putin’s Witnesses vertelt de regisseur over die 31^e december 1999. Wekenlang al vertoefde hij in de onmiddellijke nabijheid van Jeltsin; als documentairemaker mocht hij hem volgen in zijn hele doen en laten, zowel in het openbaar als in huiselijke kring. Maar zelfs voor hem en zijn crew kwam Jeltsins aankondiging als een complete verrassing. De traditionele nieuwjaarsrede van de president was op 27 december al opgenomen, en nu werden de cameramannen plots opnieuw opgetrommeld. Na de opname van Jeltsins nieuwe toespraak werden ze tot de uitzending in afzondering gehouden; ze mochten niet eens naar hun familie bellen.

Beeld uit film. Foto Golden Egg Productions

‘De hele operatie was topgeheim. Ook het tijdstip was perfect gekozen. De Russen hadden zich op 31 december juist ondergedompeld in een feestroes die twee weken zou aanhouden. De overdracht van de presidentiele attributen en het nucleaire koffertje in het bijzijn van de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk, Poetins geruststellende toespraak tot het volk om middernacht, de ondertekening de volgende dag van het decreet waarin Jeltsin niet alleen een vorstelijk pensioen, een datsja, een lijfwacht en de beste gezondheidszorg werden toebedeeld, maar vooral ook strafrechtelijke immuniteit voor hem en zijn familie, dat alles ging een beetje langs de mensen heen. Na het millenniumfeest vierde Rusland orthodox kerstmis en daarna nog orthodox nieuwjaar. En toen we op 15 januari uit onze roes ontwaakten, zaten we met een presidentskandidaat die geen boodschap had aan verkiezingen, omdat hij de facto al hoog en breed president wás.’

Gijzelaar van eigen systeem

Zonder een echte campagne te hebben gevoerd won Poetin de verkiezingen met een meerderheid in de eerste ronde. De film toont de opluchting in huize Jeltsin. ‘Jeltsins laatste jaren waren getekend door corruptieschandalen en de leden van de clan wilden hun toekomst na Jeltsins aftreden veilig stellen. Dat was de essentie geweest van de hele operatie. Uit alles bleek dat ze toch behoorlijk in de rats hadden gezeten,’ zegt Mansky.

De regisseur neemt zijn kijkers ook mee naar Poetins hoofdkwartier, direct na de bekendmaking van de verkiezingszege. Poetin bedankt zijn stafmedewerkers voor hun toewijding en efficiëntie en vertrekt met zijn echtgenote Ljoedmila naar huis. Zijn medewerkers blijven feestend achter. Niemand slaat acht op de televisie die nog steeds aanstaat. Maar wij als kijkers horen, door het geroezemoes en gelach heen, de stem van oppositieleider Boris Nemtsov. Aan een journalist van de onafhankelijke nieuwszender NTV legt Nemtsov uit dat deze verkiezingen niet democratisch zijn verlopen en dat Rusland door te stemmen voor een kandidaat zonder enig uitgesproken programma, een ongewisse toekomst tegemoet gaat. Een jaar later, zegt Mansky’s voice-over, was NTV feitelijk genationaliseerd en waren bijna alle op het feest aanwezige medestanders van Poetin ofwel in de oppositie gegaan, ofwel dood.

‘Volgens sommigen is Poetin een schurk. Volgens anderen is hij niemand, is hij niet meer dan een creatie, voortgekomen uit het samenspel van behoeften die leefden bij de Russische politieke elite en bij de gewone Russen. Mijn beeld van hem zit ergens tussen die twee uitersten. Poetin heeft de ideeën over staat en leiderschap die hij heeft opgedaan bij de KGB  kunnen realiseren omdat de maatschappij daarom vroeg. Ik heb het persoonlijke machtssysteem dat hij heeft gecreëerd van dichtbij kunnen meemaken en ik heb gezien hoe het allen die erin meedraaien, van hoog tot laag, hun menselijkheid ontneemt. In zijn beginperiode heeft Poetin wellicht oprecht goede bedoelingen gehad. Maar hij is binnen zijn eigen systeem als eerste de vrijheid kwijtgeraakt die hij zo nadrukkelijk beloofde te behoeden. Hij heeft zichzelf in de uitzichtloze situatie gemanoeuvreerd die hij nu niet meer kan veranderen. Hij is zijn eigen gijzelaar geworden. Je ziet het zelfs aan zijn uiterlijk. Eerst was hij een mens van vlees en bloed, met wallen onder zijn ogen; nu is hij een opblaaspop. Poetin is een van de eerste slachtoffers van het Poetinisme.’

‘Ik heb geen film gemaakt over Poetin of tegen Poetin. Putin’s witnesses gaat over ons allemaal, over al die zwijgende getuigen die hebben laten gebeuren wat er gebeurd is en nog steeds gebeurt. Wie zwijgt is medeplichtig. Dat geldt voor de Russen, maar ook voor de internationale gemeenschap. Ook voor mijzelf, natuurlijk. En juist omdat ik medeplichtig ben, moest ik deze film maken. Ons land is ernstig ziek, en zoals bij een ziek lichaam geldt ook hier: het kan pas genezen als de diagnose is gesteld en de oorzaken bekend zijn.’

Putin’s witnesses draait op 14, 17, 18, 19 en 24 november op het IDFA in Amsterdam.