Als de oorlog in Syrië gestreden is,  hoopt Rusland dat het Westen de wederopbouw van Syrië wel zal bekostigen, omdat het last heeft van schuldgevoel en vluchtelingen. Maar zolang massamoordenaar Assad of diens bondgenoten aan de macht zijn, is westerse hulp verspilling en erger. Is er geen alternatief? Breng dan de moed op om niets te doen, zegt arabist en oud-diplomaat Marcel Kurpershoek.

door Marcel Kurpershoek

Twee weken geleden werd Raed Fares in zijn auto doorzeefd met kogels. De man van Radio Fresh − het laatste baken van licht, vrijheid, humor en redelijkheid in de Syrische provincie Idlib. Begonnen als kind van de Arabische Lente. Als opstandeling tegen de Assad-dictatuur. Maar de aanslag werd gepleegd door islamitische extremisten. Jihadisten verboden vrouwen op de radio. Ze verboden muziek. Verboden reclame voor democratie. Alles haram, verboden volgens de Sharia. Uit protest liet Fares geluiden horen van vogels, kippen en geiten, klokslagen, voetbalfans, explosies.

In een filmpje toont Fares demonstrerende holbewoners die worden afgeslacht door andere holbewoners die beschikken over wapens en bommen. Vanaf een rots worden hun verrichtingen belangstellend gevolgd door westerse en Arabische toeristen.

Bijna alle activisten van het eerste uur zijn gedood of gevlucht. Radio Fresh kreeg Amerikaanse steun, maar die was stopgezet. Onze ‘non-letale’ hulp had beter aan zijn radiostation besteed kunnen worden. Maar het had geen verschil gemaakt voor de uitkomst in Syrië.

De opstand tegen Assad begon in Deraa ten zuiden van Damascus. Met graffiti van schoolkinderen. Giechelend spoten jongetjes op een muur de woorden: ‘Nu komt jouw beurt, Doctor Assad.’

Dat soort leuzen hadden ze gezien van andere opstanden: in Tunesië, Egypte, Libië. Ze werden opgepakt en gemarteld. Toen de opstand in Syrië uitbarstte werden ze vrijgelaten. De overlevenden van de groep zijn nu vluchtelingen. De rest is geschiedenis: een half miljoen doden, 11 miljoen vluchtelingen en ontheemden op een bevolking van 22 miljoen volgens de VN. En er is doodgaan en doodgaan. Duizenden zijn doodgemarteld in de gevangenissen van de muchabarat, de geheime diensten, die 60 tot 70 duizend werknemers tellen, met nog eens 300 duizend deeltijders in de jaren ’90. Voor gedwongen verdwijningen staat de teller boven de 80 duizend. Veruit het grootste deel komt op conto van het Assad regime.

Een half miljoen doden, 11 miljoen vluchtelingen en ontheemden op een bevolking van 22 miljoen

Assad legt de schuld bij ‘terroristen’. Of bij misleiding door zionistische en andere vijanden. Partij en leider hielden stand. Met dank aan de ware vrienden van het Syrische volk, Iran en Rusland.

Fictie van legitiem regime

Rusland en Iran hanteren de fictie dat de regering in Damascus volkomen legitiem is, en als enige bevoegd om militaire steun te vragen. En die regering eist het vertrek van de Verenigde Staten, die met zijn Koerdische en Arabische hulptroepen het oostelijke deel van Syrië beheersen. De VS mogen zich niet verschuilen achter marginale schermutselingen met restanten van IS. Dat kunnen Damascus en vrienden zelf opknappen. Wel heeft Poetin een uitzondering gemaakt voor zijn Turkse vriend Erdogan.

Erdogan heeft het beheer gekregen over de laatste enclave van gewapende oppositie tegen Assad: de provincie Idlib, waar radiostation Fresh zijn omroeper verloor. In Idlib wonen drie miljoen mensen: de helft vluchtelingen en een miljoen kinderen. Poetin gaf Erdogan opdracht af te rekenen met de extreme jihadisten, al-Qaeda-achtige groepen. Erdogan is nog steeds bezig het jihadistische kaf van het jihadistische koren te scheiden. Als zijn taak af is, mag hij Idlib overdragen aan Assad.

Zoals vaak in het Midden-Oosten is dit luchtspiegeling. De Erdogan-Poetin bromance begon nadat de Turken een Russisch gevechtsvliegtuig neerschoten. Erdogan ging door het stof en werd daarna omarmd. Sindsdien is Poetin bezig Erdogan los te wrikken uit het Atlantisch bondgenootschap. Erdogan is verguisd in het Westen. Heeft hij nog boodschap aan een NAVO die tegenwicht biedt tegen Rusland? Beiden dromen van oude imperiale glorie, maar willen vooral hun absolute macht behouden. Voeg daaraan toe Iran met machthebbers die het Midden-Oosten zien als akker om islamitische glorie te oogsten.

Poetin wrikt, Erdogan chanteert

Poetin wrikt; Erdogan chanteert en speelt hoog spel. De Verenigde Staten trekken nu aan de Syrische kant van de Turks-Syrische grens een elektronische muur op met observatieposten. De bedoeling is NAVO-bondgenoot Turkije te weerhouden van een aanval op de Koerdische gebieden ten oosten van de Eufraat. Aan de Jordaanse en Iraakse kant van het gebied zijn de Amerikaanse bases ook versterkt. Inmiddels is de Amerikaanse missie officieel omgedoopt. De Islamitische Staat is niet meer het enige doelwit: Iran moet zich terugtrekken uit het Arabische Midden-Oosten.

De Islamitische Staat in Syrië is verslagen door Koerden en Amerikanen. Die Koerden zijn verbonden met de Koerdische partij PKK, staatsvijand nummer één van Turkije. Poetin, Assad, Erdogan en Iran zijn het hartgrondig eens dat de Amerikanen weg moeten uit Oost-Syrië − liefst uit het hele Midden-Oosten. Dat is tegelijk het enige wat hun alliantie bindt: over de nieuwe Syrische grondwet zijn ze het bijvoorbeeld zwaar oneens.

Vermoedelijk moet Erdogan tandenknarsend inbinden. Rusland heeft in Syrië de touwtjes in handen. Iran is in het defensief, ook door Amerikaanse sancties. Er kan dus iets van een tijdelijke balans ontstaan. Ondertussen kunnen de partijen elkaar het leven zuur maken. Als het aankomt op de langste politieke adem maakt Poetin geen slechte kans.

Wat te doen na de overwinning?

Maar waaruit bestaat de Russische overwinning in Syrië? Hoe ga je bouwen op een regime als dat van Assad? Ik hoorde kritische geluiden van Russische topdiplomaten over Assads aanpak toen de crisis uitbrak. Russische acties op de grond stellen soms grenzen aan de ergste instincten van de muchabarat. Maar wat dan?

Moskou rekent op de weekdierachtige zwakte van de Europese landen

De kosten van Syrische wederopbouw worden door de VN geschat op 250 miljard dollar. Cynisch als altijd rekent Moskou op de weekdierachtige zwakte van de Europese landen om de portemonnee te trekken, met het vleiende argument van Europees menslievend eigenbelang. Syrische vluchtelingen zijn immers een drijfveer van rechts populisme, en dus ook van regeringen die dat populisme vrezen.

Misschien is die prijs om de Europese ziel te verkopen net te hoog. Zeker als de VS niet meedoen. Maar als vrees voor vluchtelingen die prijs wel rechtvaardigt, blijft er de fysieke onmogelijkheid. Syrië is niet getroffen door een terroristische natuurramp, maar door een monsterlijk schrikbewind.

De Amerikaanse positie − dat aanblijven van Assad terrorisme aanwakkert − is nog te bescheiden. Niet alleen de strijd tegen jihadisme vereist een politieke overgang. Syrië maakt als land geen kans onder het huidige regime. Op ieder gebied is het de hekkensluiter. Op de wereldranglijst van politieke vrijheid. Op de human development index is het dertig plaatsen gezakt, net als Jemen en Libië. Het IMF kan het nationaal product niet eens meer meten, een eer die het land deelt met Noord-Korea en Cuba. Syriё is een van de grootste zondaren op de internationale corruptielijst: het bungelt onder Afghanistan, Jemen, Soedan en Libiё, slechts overtroffen door Zuid-Soedan en Somaliё.

De ergste onderdrukking viel samen met een explosie van bevolking: die verdrievoudigde bijna in dertig jaar. In die tijd verdubbelde de bevolking van het Midden-Oosten en Noord-Afrika als geheel. In 2017 stonden Syrië, Jemen en de Palestijnse gebieden aan de spits waar meer dan twintig procent van de bevolking tussen de 15 en 24 jaar oud is. Dertig procent van de Arabische jongeren is werkloos. Maar wat zeggen cijfers in landen als Syrië en Jemen? Met een geweer rondlopen, is dat werkgelegenheid?

Irak balanceert op dezelfde afgrond. Het verschil is, ondanks immense corruptie en geweld, dat er iets is van inspraak en een politiek proces met verkiezingen, ook al hebben Iraanse sji’itische milities onevenredige macht en invloed. Daarin lijkt Irak meer op Libanon dan op Syrië.

Tekenen aan de wand

Assad verzekert dat de overwinning op een haar na binnen is. Iedere centimeter grondgebied zal worden heroverd. Wat is zijn plan voor daarna? Lees de tekenen aan de wand. Een woning waarvan de eigenaar zich niet meldt, vervalt aan de staat. Volgens een van de ergste beulen van het regime, Jamil Hasan, liggen er drie miljoen rechtszaken klaar voor Syriërs die terugkomen. Problemen verwacht hij niet: ‘Een Syrië met 10 miljoen gezagstrouwe burgers is beter dan een land met 30 miljoen vandalen.’ Of het bericht waar is of niet, het past in het stalinistische patroon.

Op deze basis is westerse hulp verspilling van geld en kiezersbedrog. Ook onder het quasi-humanitaire motto dat je alleen zo nog iets kan doen voor de slachtoffers: humanitaire hulp als aflaat voor politieke lafheid. En ook als een halfbakken regeling de macht in handen laat van oorlogsmisdadigers en hen die verantwoordelijk zijn voor de (on)veiligheid. Politieke overgang is vanaf het begin het sleutelwoord geweest.

Aanpassing van het Syrische regime biedt geen uitzicht op een nieuw normaal

Het Syrische verleden in aangepaste vorm biedt geen uitzicht op een nieuw normaal. Misschien is vrees voor een dergelijk scenario overtrokken. Maar acht jaar Europees toezien geeft weinig vertrouwen. Het liefst kiest men voor een vluchtheuvel. De Europese vertegenwoordiger Mogherini zei dit najaar dat ‘een politiek proces flink onderweg moet zijn’, voordat vluchtelingen terug kunnen. Slappe Europese taal waar je alle kanten mee op kunt. Ik zou zeggen: blijf pal staan voor de waarden waarvoor wij als Europeanen horen te staan. Duidelijkheid helpt. Tegen oorlog, vluchtelingen, terrorisme.

Verwacht geen medewerking van de Russen. Rusland heeft er belang bij Assad of een andere regimefiguur aan de macht te houden. Want werkelijke politieke verandering betekent grootschalige westerse hulp en met die hulp komt westerse invloed. Russische invloed is gebaseerd op politiek monopolie. Hoe giftiger het regime in Damascus, hoe sterker dat monopolie.

Ferme positie

Een ferme positie, gebaseerd op onze waarden, is de kortste weg naar ons doel. Al gaat dat lang, misschien heel lang, duren. Er vallen hier geen bochten af te snijden.

Humanitaire hulp van de VN werd systematisch gebruikt om de positie van het regime te versterken. Is er geen alternatief voor humanitair bijdragen aan oorlogsmisdaden? Breng dan de moed op niets te doen. Laat de verantwoordelijkheid liggen bij wie verantwoordelijk is. De humanitaire Europese instincten moeten worden bewaakt. Houdt op de Syrische hete aardappel weer een eindje voor ons uit te schuiven!

Hoe kunnen wij, de toeschouwers op de rots in het filmpje, helpen deze helse cirkel te doorbreken? Kunnen we van de rots komen om de holbewoners van Raed Fares echt te helpen? In ons eigen belang, zonder angst voor dictatuur en muchabarat, zonder de waanzin en haat van jihadisten? Zonder discriminatie en mèt rechtszekerheid? Dat kan. Een voorbeeld: identificeer individuen en organisaties in het gebied die voldoen aan onze maatstaven en ga met hen aan de slag. Zonder ons te laten intimideren – door Russen, regimes en jihadisten − en zonder politieke stokpaardjes te berijden die afleiden van de kern. Dat was de bedoeling van Raed Fares. Groots in zijn eenvoud.

Deze tekst is een enigszins bekorte versie van de lezing die Marcel Kurpershoek op 4 december hield voor het Nederlands Genootschap voor Internationale Zaken in het Haagse perscentrum Nieuwspoort.