Onder druk van president Petro Porosjenko en patriarch Filaret heeft de nieuwe zelfstandige Oekraïense orthodoxe kerk gekozen voor een relatief jonge kerkleider: de 39-jarige Epifani. Op een speciale synode, die zaterdag 15 december in de Sofia kathedraal te Kiev bijeen was en tot doel had twee aparte orthodoxe kerken te verenigen, werd Epifani door de meerderheid der aanwezigen aangewezen als ‘metropoliet van Kiev en heel Oekraïne’.

Metropoliet Epifani (Sergej Doemenko). Foto RBC UA

Metropoliet Epifani

Epifani, die in 1979 in de provincie-Odessa is geboren als Sergej Doemenko, blijft qua rang metropoliet en krijgt (nog) niet de titel van zijn voorganger patriarch Filaret. Epifani, die leiding gaf aan een bisdom in centraal Oekraïne, was al enige jaren secretaris van Filaret en ook diens plaatsvervanger. Epifani, die een dag na zijn uitverkiezing zijn eerste dienst als kerkleider deed in het Michail-klooster in Kiev, kondigde aan pas daadwerkelijk besluiten te gaan nemen als de Oekraïense kerk in volle glorie ‘autocefaal’ (zelfstandig) zal zijn. Dat gebeurt begin 2019.

Op 6 januari– kerstavond volgens de oosterse Juliaanse kalender – ontvangt metropoliet Epifani in Istanbul uit handen van patriarch Bartholomeus de tomos, waarmee de zelfstandigheid van de Oekraïense kerk wordt verankerd. In de tomos (herderlijk schrijven) bevestigt de oecumenische patriarch van Constantinopel dat de Oekraïense orthodoxe kerk voortaan autocefaal is binnen het oosterse christendom en hiërarchisch niet meer is onderworpen aan het patriarchaat van Moskou, waar het sinds 1685 onder viel.

Bartholomeus had eerder als eis gesteld dat de twee apart van elkaar bestaande Oekraïense orthodoxe kerken – het grote patriarchaat van Kiev onder leiding van Filaret en een kleinere maar oudere autocefale kerk – zich zouden herenigen in een nieuw kerkgenootschap. Op de synode is dat gebeurd. De nieuwe gemeenschap noemt zich voortaan Orthodoxe Kerk van Oekraïne.

De verkiezing van Epifani verliep niet soepel. Aan de vooravond van de synode in Kiev waren er meningsverschillen aan het licht gekomen tussen patriarch Filaret, die in 1992 de Oekraïense kerk eenzijdig van Moskou had afgescheiden maar daarin nooit was erkend, en ‘primus inter pares’ Bartholomeus. Filaret wilde dat de synode alleen toegankelijk zou zijn voor een beperkt aantal geestelijken en dat er in het openbaar zou worden gestemd. Bartholomeus wilde een geheime stemming en ook leken toelaten. Uiteindelijk werd Epifani bij geheime stemming uitverkoren.

President Porosjenko tijdens de synode in Kiev. Foto Oekraïnskaja Pravda.

Voordat het zover was, bemoeide de wereldlijke macht zich nadrukkelijk met het proces. Bij het begin van de synode bleek dat Epifani zou worden uitgedaagd door een tweede kandidaat: metropoliet Michail van een bisdom in noordwest-Oekraïne. In de eerste openbare stemronde kreeg Michail 12 van de 40 stemmen. Pas onder pressie van president Petro Porosjenko en parlementsvoorzitter Andrij Paroebi, trok volgens verschillende nieuwssites metropoliet Michail zijn kandidatuur in. Ook Filaret oefende druk uit. Als Epifani niet zou worden gekozen, zou hij de synode verlaten en de fusie van de Orthodoxe Kerk (Patriarchaat Kiev) met de andere ‘autocefale’ kerk alsnog blokkeren. Gelet op de voorwaarden van Constantinopel zou de definitieve tomos over de zelfstandige status van de Oekraïense orthodoxie dan vermoedelijk uitblijven.

Filaret trekt zich niet terug uit de kerkelijke politiek. De synode benoemde hem tot ‘erepatriarch’ van de nieuwe verenigde Oekraïense orthodoxe kerk.

Boycot patriarchaat Moskou

De orthodoxe kerken die het gezag van het patriarchaat in Moskou erkennen – en onder leiding staan van metropoliet Onoefri in Kiev – hebben de synode van 15 december geboycot. Slechts twee bisschoppen van de ‘Moskouse’ kerk namen deel aan het beraad in de Sofia kathedraal. In een reactie op de beslissing van oecumenisch patriarch Bartholomeus heeft de Russische orthodoxe kerk de betrekkingen met de primus inter pares in Constantinopel verbroken.

President Porosjenko noemde het succes van de herenigingssynode de ‘grootste geopolitieke catastrofe in het millennium’ voor president Vladimir Poetin van Rusland. Met deze woordkeuze refereerde het Oekraïense staatshoofd aan een uitspraak van Poetin dat de ondergang van de Sovjet-Unie de ‘grootste politieke catastrofe van de twintigste eeuw’ was.