De synode van 15 december 2018, die de oprichting van een zelfstandige Oekraïens-orthodoxe Kerk bekrachtigde, is volgens kerkexpert Sergej Tsjapnin voor iedereen een teleurstelling geworden, behalve voor Filaret en president Porosjenko. De oude patriarch, die de kerk 27 jaar geleden al losmaakte van Moskou maar in de ban werd gedaan, drukte  de benoeming van een stroman als nieuwe leider door. En Porosjenko maakte van de Oekraïense kerk net zo'n politiek project als de Russisch-orthodoxe Kerk voor Poetin is. Eenheid is ver te zoeken, het schisma is een feit en ook de Russisch-orthodoxe Kerk heeft zich van zijn vijandigste kant laten zien.

Synode van 15 december 2018 maakte van nieuwe autocefale Kerk van Oekraïne een politiek project

doorSergej Tsjapnin

Op 15 december vond in Kiev de synode plaats die de oprichting van de autocefale Kerk van Oekraïne bekrachtigde. De afgevaardigden - leken, priesters en bisschoppen - hadden maar een paar uur nodig om drie besluiten te nemen: een nieuwe Kerk gronden, haar statuut aannemen en haar leider kiezen.

Behalve de 60 Oekraïense bisschoppen namen als stemgerechtigden aan de synode vier exarchen deel (officiële vertegenwoordigers van de patriarch van Constantinopel), priesters en leken, benevens de Oekraïense president Petro Porosjenko. Formeel was hij aanwezig als een van de leken, maar feitelijk trad hij op in de rol van de 'Romeinse keizer', die de synode bijeenriep,  garant stond voor de afwikkeling en toezag op de concrete resultaten. Om te onderstrepen dat de synode plaatsvond met de zegen van patriarch Bartholomeus van Constantinopel werd de synode voorgezeten door een van zijn vertegenwoordigers - metropoliet Emmanuel.

Het resultaat was dat de autocefale Kerk is opgericht, haar statuut is aangenomen en de 39-jarige metropoliet Epifani tot haar leider is gekozen. Hij was de favoriet van de zelfbenoemde 'patriarch' Filaret, die 27 jaar geleden, na de onafhankelijkheid van Oekraïne,  de Oekraïens-orthodoxe Kerk afscheidde van Moskou, en vervolgens door de Russisch-orthodoxe Kerk in de ban is gedaan. Patriarch Bartholomeus heeft hem een paar weken geleden tot woede van Moskou in zijn kanonieke status hersteld.

Van eenheid is geen sprake

Je zou zeggen: het programma is volbracht en nu kunnen we feestvieren. Maar de uitgeroepen autocefalie draagt vooralsnog een onvolledig, technisch karakter. Er is de organisatoren van de synode en de staatsambtenaren die er toezicht op hielden veel aan gelegen de synode de titel 'verenigd' mee te geven. Maar het is nog lang geen feit dat hij zo ook de geschiedenis in zal gaan.

Voorlopig verenigt de synode slechts de bisdommen van twee tot voor kort niet-kanonieke Kerken - de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Kievse Patriarchaat en de 'oude' Oekraïense autocefale Kerk. Van de 90 bisschoppen van de Oekraïense Kerk van het Moskouse Patriarchaat kwamen er slechts twee naar de synode. En dat betekent dat de echte hereniging nog niet heeft plaatsgevonden.

De Russisch-orthodoxe Kerk, die onder het Moskouse Patriarchaat ressorteert, staat onverzoenlijk tegenover de Oekraïense autocefalie en haar officiële vertegenwoordigers blijven maar herhalen dat 'de synode de legalisering is van een schisma'.

Maar waarom heeft er geen complete hereniging plaatsgevonden? Waarom zijn de 'Moskouse bisschoppen' niet op komen dagen? Zowel patriarch Bartholomeus van Constantinopel en de president van Oekraïne Petro Porosjenko hadden erg gehoopt dat er zo veel mogelijk Moskougetrouwen naar deze synode zouden zijn gekomen. Sterker nog: het was de droom van Porosjenko om juist een van de 'Moskouse bisschoppen' tot leider van de nieuwe kerk te kiezen. Maar dat zou slechts mogelijk zijn geweest als er minimaal 10 tot 15 bisschoppen van het Moskouse Patriarchaat naar de synode waren gekomen, en eigenlijk liever nog 25 tot 30.

Het plan van de hereniging is een compleet fiasco geworden. Omdat hij op de synode de meerderheid van de stemmen had, heeft  de 'gewezen patriarch' Filaret zijn kandidaat zelfverzekerd als leider van de nieuwe kerk doorgedrukt. Het was die metropoliet Epifani die Petro Porosjenko persoonlijk voorstelde aan de enkele duizenden die na de synode bijeen waren gestroomd op het plein voor de Sofiakathedraal in Kyiv. Het was metropoliet Epifani die telefonisch de felicitaties van patriarch Bartholomeus in ontvangst mocht nemen.

Filaret en Porosjenko zijn als winnaars uit de bus gekomen in Kyiv

Je kunt ervan uitgaan dat president Porosjenko en patriarch Bartholomeus niet blij waren met die keuze. Tactisch hebben zij een nederlaag geleden en is de 89-jarige metropoliet Filaret de overwinnaar. Nadat hij beloofd had zich niet kandidaat te stellen eiste hij op ultimatieve wijze van alle bisschoppen van de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Kievse Patriarchaat dat ze op Epifani zouden stemmen, die door Filaret de afgelopen vijf jaar is klaargestoomd als zijn opvolger. Filaret verhult niet dat hij van plan is de nieuwe kerk via zijn stroman te blijven leiden. 

Dit scenario werd al vóór de synode voorzien en juist daarom heeft het bisdom van de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Moskouse Patriarchaat een afwachtende positie ingenomen en geweigerd deel te nemen aan de synode. Zij vinden de actieve deelname van Filaret aan de leiding van de nieuwe kerk onacceptabel.

Het plan om een verenigde Kerk in Oekraïne op te richten is daarmee discutabel geworden. De Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Moskouse Patriarchaat heeft twee keer zoveel parochies als de nieuwe autocefale kerk en hoe fraai de laatste niet genoemd wordt, de kans bestaat dat ze een verhoudingsgewijs kleine kerk van gelegaliseerde schismatici blijft.

Autocefalie als achterkamertjespolitiek

Wat is er dan misgegaan? De belangrijkste zwakte van het project was het achterkamertjes-karakter. Het bisdom van alle Oekraïense kerken stond aanvankelijk nogal lauw tegenover de hereniging. Geen van de bisschoppen geloofde erin. En toen nam president Porosjenko het initiatief in handen. Porosjenko heeft hoogstpersoonlijk de onderhandelingen gevoerd met de leiding van de verschillende Oekraïense kerken door hen regelmatig op zijn residentie uit te nodigem. Porosjenko heeft persoonlijk de onderhandelingen  met patriarch Bartholomeus gevoerd, eerst binnenskamers, daarna publiekelijk.

Maar achterkamertjes-afspraken zijn niet afdoende voor een project van nationale hereniging. Het was cruciaal geweest steungroepen te vormen onder de bisschoppen, de priesters en de leken. Dat is allemaal niet gebeurd en de autocefalie heeft dan ook geen enkele steun 'van onderop' gekregen, vooral niet van de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Moskouse Patriarchaat. Porosjenko heeft uitsluitend als politicus en zakenman gehandeld - waarbij hij alles inzette op de administratieve kaders en de massamedia. De laatsten hebben het proces van de voorbereiding van de autocefalie kwalitatief behoorlijk belicht, maar konden noch op Filaret, noch op de Moskouse bisschoppen invloed uitoefenen.

Er was slechts één maatschappelijke initiatief (de 'Beweging voor een verenigde locale Kerk') dat zich liet horen, maar het was weinig talrijk. De stem van de orthodoxe priesters is nauwelijks gehoord. Zij zijn in meerderheid gehoorzaam en initiatiefloos. Zij zijn afhankelijk van  de zegen van de bisschop, anders zullen zij zich niet openlijk uitspreken, laat staan een of andere beweging van onderop creëren. Maar het bisdom was omzichtig en zegende uiteindelijk niets en zo verliep het hele spel in het geniep.

Gelovigen stroomden bijeen bij de Sofia Kathedraal na het uitroepen van de onafhankelijkheid van de Oekraïense Kerk

Het gevolg was dat, toen de strijd om de macht in de nieuwe Kerk in hevigheid toenam, er geen openlijke discussie over de kandidaten is geweest. Geen van de potentiële kandidaten heeft een volwaardige verkiezingscampagne gevoerd en de verkozen leider van de nieuwe Kerk, Epifani, heeft aan de vooravond van de synode zelfs helemaal niets gezegd - er waren geen toespraken of interviews met hem. Bijgevolg was de autocefalie veeleer een intern onderonsje tussen de politieke en de kerkelijke elite in Oekraïne.

Om de autocefalie technisch in de praktijk te brengen is een tomos [kerkelijk decreet] van patriarch Bartholomeus niet voldoende. Er zijn nog minstens twee belangrijke voorwaarden:

1. De nieuwe Kerk en haar leider moeten erkend worden door de andere locale ortodoxe Kerken en niet alleen door Constantinopel.

2. Er hadden gunstige voorwaarden moeten worden gecreëerd om het mogelijk te maken dat een aanzienlijk deel van het bisdom - en vooral van de parochies onder jurisdictie van het Moskouse Patriarchaat - bereid zouden zijn toe te treden tot de nieuwe Kerk.

Het is daarbij uitermate belangrijk dat de staat niet probeert hen die weigeren te dwingen over te stappen. De grondwet moet in acht genomen worden, maar is Porosjenko dat van plan? We zijn aan de vooravond van de synode al getuige geweest van een golf aan politieke druk op priesters van de kant van de SBOe, de Oekraïense geheime dienst.

De 27 jaar eenzaamheid van Filaret

De enige die van een overwinning kan spreken is metropoliet Filaret. Hij is er niet alleen zeker van dat hij de nieuwe Kerk samen met de metropoliet kan leiden, maar staat er ook op dat men hem 'patriarch' en 'zijne Heiligheid' blijft noemen. Volgens het statuut van de nieuwe Kerk bestaan die titels en aanspreekvormen helemaal niet, maar Filaret eist het recht op zich zo te noemen, ondanks de delicate maar overduidelijke terechtwijzingen van patriarch Bartholomeus.

Schisma na 27 jaar beëindigd maar eenheid ver te zoeken

Oekraïne had tot 15 december 2018 drie orthodoxe kerken. Verreweg de grootste is de Oekraïens-orthodoxe Kerk die na de Oekraïense onafhankelijkheid van 1991 bleef vallen onder het Moskouse Patriarchaat. In 1992 scheidde metropoliet Filaret zich af van die kerk en vestigde de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Kievse Patriarchaat. Die werd door Moskou en Constantinopel in de ban gedaan. Tot slot was er nog een kleine Oekraïense Autocefale Kerk die ontstond na de Russische revolutie in 1921, onderdrukt werd door de communisten en na het uiteenvallen van de USSR werd heropgericht. De laatste twee zijn op 15 december 2018 herenigd in de Ortodoxe Kerk van Oekraïne. De onder Moskou vallende parochies en bisdommen erkennen deze nieuwe kerk niet.

En dat is zorgelijk. Kennelijk is Filaret in zijn bestaan als 27 jaar schismaticus totaal vergeten dat hij niet de top van de kerkelijke hiërarchie is. Door zichzelf als zelfstandig en vrij in al zijn handelen te beschouwen, reproduceert hij in feite het patroon van zijn sectarische bewustzijn. Waar dat toe leidt is moeilijk te zeggen. Zelf gaat hij er kennelijk van uit dat overwinnaars boven de wet staan.

Patriarch Bartholomeus heeft meermaals tegen Filaret gezegd dat hij na de beslissing over het herstel van zijn kanonieke waardigheid [met andere woorden: de herroeping van de banvloek van de Russisch-orthodoxe Kerk over hem - red.] niet meer is dan een van de metropolieten die onder het patriarchaat van Constantinopel vallen. Maar Filaret heeft al die opmerkingen genegeerd.

Feitelijk gedraagt metropoliet Filaret zich als een egoïst. Hij heeft zijn persoonlijke ambities boven de belangen van de autocefale kerk gesteld. En zijn positie is nu een van de grootste struikelblokken voor de bisschoppen en parochies van de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Moskouse Patriarchaat om op te gaan in de nieuwe kerk.

De Oekraïense othodoxie als politieke religie

Een ander ernstig probleem is de voorstelling van de autocefalie als politiek project van de machthebbers van Oekraïne. Porosjenko heeft zich een typische 'orthodoxe politicus' betoond. Wanneer hij spreekt over de Kerk, dan is hij niet geïnteresseerd in Christus, het christelijk geloof of de christelijke naastenliefde. Hij zegt openlijk dat de Oekraïense autocefalie voor hem slechts aantrekkelijk is als mogelijkheid om de degens te kruisen met Rusland. 

Na de synode kondigde Porosjenko persoonlijk het herstel van de autocefalie aan en zei ter verduidelijking: 'Wat is dit voor Kerk? Het is een Kerk zonder Poetin. Wat is dit voor Kerk? Het is een Kerk zonder (patriarch) Kirill. Wat is dit voor Kerk? Het is een Kerk zonder gebeden voor de Russische machthebbers en hun leger.' Voor Porosjenko zijn dat de belangrijkste kenmerken van de nieuwe Kerk. Het lijkt erop dat hij zelf niet in de gaten heeft dat hij praktisch een beschrijving geeft van een politieke religie, die ten grondslag moet liggen aan de staatsideologie. De identiteit van de burgers krijgt hiermee religieuze trekken. De Oekraïense autocefalie heeft kennelijk nog geen enkele positieve opdracht, haar belangrijkste bestanddeel is het categorisch afwijzen van alle, ook de geestelijke, banden met Rusland.

Metropoliet Epifani, de leider van de nieuwe kerk, is een stroman van patriarch Filaret

Het is treurig dat de net gekozen leider van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne, metropoliet Epifani, deze formulering op geen enkele manier, zelfs niet prudent en delicaat, heeft gecorrigeerd. Het is niet uit te sluiten dat dat als een teken van instemming moet worden beschouwd. De nieuwe Kerk zal haar best doen de politieke rol te vervullen die Porosjenko haar heeft opgelegd, in ieder geval tot de presidentsverkiezingen van maart aanstaande.

De nieuwe Kerk is dus vanaf dag één van haar bestaan volledig politiek afhankelijk van de president van Oekraïne.

In Rusland is dat al heel lang het geval. Oekraïne heeft niets nieuws kunnen bedenken: door Rusland af te stoten kopieert zij het. Typologisch is hiermee in Oekraïne een kloon van de Russisch-orthodoxe Kerk gecreëerd. Allen de letter R is vervangen door de letter Oe. De verpakking is anders, maar de inhoud is dezelfde. Open blijft de vraag voor hoeveel Oekraïners zo'n kerk aantrekkelijk zal blijven? Maar daar kunnen we voorlopig nog geen antwoord op geven.

Wat verloor de Russisch-orthodoxe Kerk?

De Russisch-orthodoxe Kerk op haar beurt heeft verzaakt waar het vriendschap en liefde betreft. Een groot deel van de orthodoxe gelovigen in Rusland heeft venijnig en wreed gereageerd op het uitroepen van de autocefalie. Woorden van begrip en steun klinken aanzienlijk zwakker door. Dat bewijst dat de Russen de Oekraïners in veel opzichten niet meer begrijpen en, erger nog, geen enkele liefde meer voelen voor de Oekraïners.

De Oekraïense autocefalie dreigde de imeriale mythe te vernietigen, die decennia lang een sleutelrol heeft gespeeld in de Russisch-orthodoxe Kerk. Die mythe lag ten grondslag aan het wereldbeeld van de kerk na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. En de vernietiging van deze mythe werd als zo'n grote catastrofe beschouwd, dat patriarch Kirill zelfs weigerde het woord 'autocefalie' in de mond te nemen. Daarmee heeft hij Oekraïne verloren.

Nu de zelfstandigheid van de Oekraïense Kerk een realiteit is geworden en president Porosjenko haar anti-Russische pathos heeft verwoord, is de Russisch-orthodoxe Kerk bereid in de kerkpolitiek extreme maatregelen te nemen. De hardste maatregel is al half oktober genomen: een totale breuk met Constantinopel, waar het de eucharistieviering betreft. Alle bisschoppen en priesters die deel hebben genomen aan de synode van 15 december zijn getroffen door het verbod om nog enige religieuze dienst te leiden. 

Uiteraard heeft de Russisch-orthodoxe Kerk de zelfstandigheid van de Oekraïense Kerk niet erkend, evenmin als alle beslissingen van Constantinopel over Oekraïne. Er is geen enkele hoop dat de dialoog binnenkort zal worden hervat.

In feite betekent dat een schisma in de orthodoxe wereld, maar het is nog moeilijk te voorspellen hoe ver die zal gaan en aan welks kant de andere locale Kerken zich zullen scharen. Tot voor kort probeerden zij zich afzijdig te houden van het conflict tussen Moskou en Constantinopel, maar allen zullen de komende tijd een standpunt moeten innemen tegenover de nieuwe autocefale Kerk. Daarvan zal afhangen wie van de partijen geïsoleerd zal raken.

Hoe nu verder?

Het heeft geen zin de onafhankelijkheid van de Oekraïense Kerk niet op waarde te schatten. Die laat zien dat er geen weg terug meer is. Zowel president Porosjenko als patriarch Bartholomeus zullen nu inzetten op bestendiging van deze beslissingen. Zij zullen niet terugkrabbelen. Met deze autocefalie zullen we hoe dan ook rekening moeten houden en dat geldt ook voor diegenen die haar niet erkennen.