De recent verworven onafhankelijkheid van de autokefale Orthodoxe Kerk van Oekraïne is een onderdeel aan het worden van de natievorming in Oekraïne. President Petro Porosjenko gebruikt de soevereine status van de nationale kerk, die sinds kerstmis in een zogeheten tomos is vastgelegd, openlijk om zich af te zetten van Rusland en zichzelf te profileren als succesvol staatshoofd.
President Porosjenko is na de feestdagen met de tomos, het officiële document waarin het patriarchaat in Constantinopel de zelfstandigheid van de Oekraïense kerk heeft verankerd, op tournee gegaan. In Vinnitsa, het centraal-Oekraïense stadje waar de eerste chocoladefabrieken Roshen van de president zijn gevestigd en de huidige premier Volodimir Grojsman zijn politieke carrière is begonnen, daagde Porosjenko de Russische Orthodoxe Kerk uit met de impliciete beschuldiging dat die kerk in Moskou formeel niet autokefaal is en dus een lagere canonieke status heeft dan de Orthodoxe Kerk van Oekraïne. ‘Wij zijn nu canoniek’, zei Porosjenko verwijzend naar de ondertekende tomos. ‘Laten zij [patriarchaat Moskou, red] hun tomos maar eens tonen. Waar is hun tomos? Door Stalin ondertekend soms?’, tartte Porosjenko.
Zaporizje kozakken schrijven brief aan de sultan. Schilderij van Ilja Repin (1844-1930). Illustratie Wikimedia
De Russische Orthodoxe Kerk is weliswaar autokefaal, maar dat is nooit door een schriftelijke tomos in Constantinopel vastgelegd.
Het Moskouse patriarchaat heeft die positie in 1589 gekregen, omdat de andere orthodoxe patriarchaten in de wereld toen moesten erkennen dat de bestuurlijke macht van de Russische kerk door geopolitieke omstandigheden in Moskou was komen te liggen. De positie van Kiev, sinds de kerstening in 988 bakermat en geestelijke centrum van de orthodoxie in het latere Russische Rijk, was in de zestiende eeuw verzwakt en bekneld geraakt tussen enerzijds Rusland en anderzijds het Pools-Litouwse gemenebest. Dat Moskou de facto in 1589 autokefaal werd, is indertijd echter nooit in een tomos van de patriarch in Constantinopel vastgelegd.
Kiev als bakermat
Door Moskou uit te dagen om een tomos te tonen die er niet is, refereert Porosjenko ook aan de Oekraïense pretentie dat Kiev meer aanspraak kan maken op een centrale spirituele positie in de Russische orthodoxe kerk dan Moskou. Toen Kiev in 988 werd gekerstend en ging floreren, bestond Moskou nog niet eens. Ook daarna domineerde de geestelijkheid in Kiev de kerk nog eeuwenlang. Qua historisch tijdpad heeft Kiev dus betere geloofsbrieven voor een zelfstandige canonieke positie dan Moskou, is de (soms gekscherende) redenering in Oekraïense kring.
Omgekeerd heeft het Moskouse patriarchaat de tomos voor de Oekraïense kerk een 'leeg' document genoemd. Het verwijt Porosjenko een ‘ongekende inmenging van de staat in kerkelijke aangelegenheden’. Moskou zelf heeft intussen ook bestuurlijke maatregelen genomen en de banden met Constantinopel verbroken. Daarmee is een wereldwijd schisma iets meer naderbij gekomen. Met twee vijfde van alle 300 miljoen orthodox gelovigen herbergt Moskou het grootste patriarchaat in de wereld.
De tomos voor de Oekraïense kerk kwam rond Kerstmis aan in Kiev. Daags voor de orthodoxe kerstnacht (6/7 januari 2019) verkreeg de Oekraïense Orthodoxe Kerk dit officiële document van het patriarchaat in Constantinopel. De beslissing van de oecumenische patriarch in Istanbul, die als ‘primus inter pares’ binnen de orthodoxe wereld de bevoegdheid heeft om afzonderlijke kerkprovincies al dan niet een autokefale positie te gunnen, was eerder al door een speciale synode genomen. De ondertekening van de tomos werd echter uitgesteld tot na de formatie van een nieuwe fusiekerk, waarin het grote in 1995 afgescheiden patriarchaat Kiev en een kleinere autokefale Oekraïense kerk samengingen. Sindsdien voegen zich successievelijk kerken in Oekraïne, die tot voor kort nog vielen onder het Moskouse patriarchaat, bij de nieuwe fusiekerk.
Schending scheiding kerk en staat
Critici beschuldigen Porosjenko ervan dat hij de nieuwe autonomie van de Oekraïense kerk ook inzet om zijn eigen verkiezingscampagne kracht bij te zetten. De vicevoorzitter van het parlement – Oksana Siroïd, lid van de oppositiepartij die onder leiding staat van de burgemeester van Lviv – verwijt Porosjenko de tomos te misbruiken voor de ‘belangen van de Bankova', de Bank-straat in Kiev waar het presidentiële paleis is gevestigd.
Op zondag 31 maart vindt de eerste ronde van de presidentsverkiezingen plaats. Volgens peilingen zal Porosjenko die, anders dan in 2015, niet in één ronde kunnen winnen. Porosjenko moet zelfs vrezen de tweede ronde überhaupt niet te halen. In de enquêtes leidt Joelia Timosjenko met plusminus 20 procent van de ondervraagden, tegen krap 15 procent voor acteur/regisseur Volodimir Zelenski en Petro Porosjenko zelf.
