Een nieuwe generatie nationalisten steekt de kop op in Rusland. Deze ‘derde golf’ valt globaal in tweeën uiteen: een etnisch cultureel kamp en een democratisch politiek kamp. Deze hedendaagse nationalisten van de derde golf laveren zo tussen twee vormen van nationalisme door: tussen enerzijds een op etniciteit gebaseerd nationalisme en anderzijds een meer politiek idee over de Russische natie.

Door Hubert Smeets

Beide flanken in het hedendaagse nationalistische kamp hebben een hekel aan het nationalisme van de regering van president Vladimir Poetin, die vasthoudt aan een imperiaal patriottisme dat is gestoeld op de multinationale staat die Rusland was en is.

‘De morele en politieke afkeer van de nationalistische denkers voor de pogingen van het Kremlin om zich te maskeren als een nationalistische kracht markeert een cruciale waterscheiding in de eigentijdse Russische geschiedenis: namelijk een definitieve scheiding der wegen tussen de nieuwe generatie democratisch georiënteerde Russische nationalisten en de Kremlin-leiding,’ schrijft de Russische historicus Igor Torbakov in een essay in het tijdschrift Demokratizatsiya. The Journal of Post-Soviet Democratization dat verschijnt bij de George Washington Universiteit in de Verenigde Staten.  Deze nieuwe breuklijn kan belangrijke gevolgen voor Rusland én zijn buurstaten hebben, aldus Torbakov in zijn dit najaar verschenen essay A Parting of Ways? The Kremlin Leadership and Russia’s New-Generation.

‘Het kan de kansen vergroten op een evenwicht tussen liberaal politieke idealen en nationalisme en zo de ontwikkeling van een echte inclusieve democratische natiestaat aanmoedigen. Maar het kan evengoed pogingen stimuleren om de huidige Russische staatsgrenzen te wijzingen (het landjepik van de Krim is een schril voorbeeld), wat onvoorspelbare repercussies zou kunnen hebben,’ concludeert Torbakov. Torbakov (1958) werkt aan het Uppsala Centre for Russian and Eurasian Studies in Zweden.

Rusland was en is geen natiestaat

Rusland is nooit een natiestaat geweest. Zowel het Russische Imperium als de Sovjet-Unie slaagde er niet in om het dilemma van ‘het rijk versus de natie’ op te lossen, omdat het in beide landen onmogelijk was om tegelijkertijd onderlinge etnische verschillen én uniformiteit te cultiveren, betoogt Torbakov. Meer nog dan in het tsaristische rijk was Sovjet-Rusland een ‘koloniserende macht’ en de Sovjet-Unie een ‘gekoloniseerd land’. Zoals een communistisch lied uit 1978 het verwoordde: ‘Mijn adres is geen huisnummer of straat, mijn adres is de Sovjet-Unie’.

Ook na 1991 is Russische Federatie nooit een natiestaat geworden. In de grondwet van 1993 is geen sprake van een multi-etnische natie maar van een multi-etnisch volk.

Deze spanning tussen een nationaal en een imperiaal nationalisme in Rusland – vertolkt door het etnische begrip ‘roesski’ en de staatkundige term ‘rossiïski’ – is al sinds mensenheugenis aanwezig, soms sluimerend en dan weer openlijk. In de woorden van de Amerikaanse historicus Richard Wortman: het Russische nationalisme biedt ruimte aan ‘eindeloze twisten’. De afgelopen kwart eeuw is daarop geen uitzondering.

Ondanks zijn patriottisme in woord en daad houdt president Vladimir Poetin afstand tot het Russische nationalisme. Hij benadrukt dat Rusland een ‘staatsbeschaving’ is die alle burgers verenigt in een ‘gemeenschappelijke cultuur’. Poetin is een typische etatist die zich consequent keert tegen de leuze ‘Rusland voor de Russen’. De keerzijde van dit etatisme is ingrijpend. ‘Zolang echt federalisme afwezig is in de Russische Federatie, zal de staat in essentie een imperiale entiteit blijven,’ aldus Torbakov. ‘Een dergelijke quasi-imperiale staat – een mini- of rompimperium – kan alleen ondemocratisch bestuurd worden en houdt zowel het etnische nationalisme van de Russen als van de niet-Russen in de greep’.

En dat is steeds meer tegen het zere been van Russische nationalisten. ‘Alleen een natiestaat als het negentiende-eeuwse Pruisen of Piëmont kan nationaal terrein terugwinnen (irredenta),’ aldus de historicus Sergej Sergejev, in 2009-2010 kort hoofdredacteur van het altijd al nationalistische zogeheten dikke tijdschrift Moskva.

Sergejev verwijt het Kremlin daarom dat het Russische nationalisten gebruikt voor zijn geopolitieke gambiet zonder hun politieke agenda in eigen land te willen uitvoeren.

Kremlin miskent hedendaags nationalisme

Maar ‘dat betekent niet dat het Russische nationalisme moet worden afgedaan als een onbeduidende factor in de moderne Russische geschiedenis,’ schrijft Torbakov. Het Kremlin miskent ten onrechte dat de nationalistische beweging in de laatste jaren dramatisch is veranderd. Torbakov onderscheidt drie veranderingen.

Ten eerst is er sprake van een groeiend etnisch sentiment dat zich uit in de leuze ‘Rusland voor de Russen’.

Ten tweede gedijt een stroming van jongere en beter opgeleide nationalisten die niet meer streven naar een ‘autoritaire staat’, maar oog hebben voor democratische waarden.

Ten derde verzet de ‘derde golf’ zich steeds meer tegen de imperiale en messianistische doctrines van het ‘unieke’ Eurazianisme waaraan Poetin appelleert en kiest daarentegen voor het idee van Aleksandr Solzjenitsyn om Rusland te ‘herbouwen’. De huidige Russische staat is in de ogen van deze nationalisten namelijk nog steeds ‘antinationaal’.

Door deze brede oriëntatie op etnisch nationalisme die hand in hand gaat met politieke democratie is de ‘derde golf’ genegen om zich niet af te zetten tegen bijvoorbeeld een dissidente liberale kapitalist als ex-oligarch Michail Chodorkovski. ‘Onze belangen vallen in hoofdzaak samen,’ zo schreef Sergej Sergejev ooit. Hun beider doel is om de dominante staatsmacht te breken, die zich onttrekt aan publieke controle. Deze structuur is volgens zijn redenering namelijk zowel antinationaal, aangezien er geen Russische natie als politiek subject bestaat, als antiliberaal, omdat de macht de rechten en vrijheden van Russische burgers grof aantast.

Kans van slagen?

De vraag rijst ten slotte uiteraard of deze ‘derde golf’ kans kan slagen heeft en of de coalitie tussen een strikt etnisch-cultureel en een meer democratisch nationalisme ook stand kan houden. Volgens Torbakov is dat laatste de achilleshiel van de jongere generatie nationalisten die het Kremlin nu uitdaagt.

‘Zeker, het nieuwe cohort van etnische nationalisten omarmt de democratie. Maar er is alle reden om te vermoeden dat ze een “democratie voor de etnische meerderheid” willen, zodat ze hun wil kunnen opleggen aan iedereen die om wat voor reden dan ook niet behoort tot de Roesski Mir (Russische wereld). Bescherming van minderheidsrechten neemt geen prominente plaats in hun concept in, ’ concludeert Igor Torbakov.

A Parting of Ways? The Kremlin Leadership and Russia’s New-Generation