De door revoluties, oorlogen en onderdrukking geteisterde twintigste eeuw dreunt nog altijd na in het Rusland van nu. De eeuw wordt schitterend weergegeven door drie innovatieve, interactieve geschiedenisprojecten op de website futurehistorylab.com van de jonge journalist Michail Zygar. Hij populariseert geschiedenis met behulp van Whatsapp en Facebook icoontjes, maar schuwt de diepte niet. 

door Wabke Waaijer

Stel je bent de Russische 'onbekende soldaat' Pjotr Astachov, geboren in Iran en opgegroeid in de Sovjet-republiek Azerbajdzjan. Je melden voor de oorlog tegen Hitler-Duitsland lijkt je in 1941 gewoon de beste manier om aan voedsel te komen. Maar als Astachov belandt in het strijdgewoel bij Charkov in Oost-Oekraïne, omsingeld door Duitse troepen, besluit hij dat overgave aan de vijand de enige weg naar zelfbehoud is. Zou jij net als deze onbekende soldaat het bevel van Stalin om door te vechten tot de laatste snik hebben genegeerd door je over te geven aan de Duitsers?

Het is een van de duivelse dilemma's van de geschiedenis waarmee de deelnemer aan het online spel  ‘Kaart van de geschiedenis’ (www.kartaistorii.ru) wordt geconfronteerd. Het plaatst je in de schoenen van historische figuren uit zeven decennia Sovjet-geschiedenis. Het dwingt je hun keuzes te maken of af te wijzen. En confronteert je met je eigen morele opvattingen. 'Kaart van de geschiedenis' is verreweg het spannendste online project van journalist en historicus Michail Zygar, die twee jaar geleden bekend werd met de innovatieve website ‘Project 1917’ ter gelegenheid van honderd jaar Oktoberrevolutie.

De 'onbekende soldaat' Pjotr Astachov in het spel 'Kaart van de geschiedenis': 'hoe word je geen verrader?' (bron: kartaistorii.ru)

Soldaat Astachov kiest in het spel voor zelfbehoud. Maar na de oorlog slaat hij het aanbod om met zijn Duitse geliefde in Zwitserland te trouwen af omdat de liefde voor zijn vaderland groter blijkt. Na terugkeer wordt hij als landverrader naar de gevangenis gestuurd. Een sovjet-soldaat werd niet geacht in Duitse krijgsgevangenschap te belanden. Dat lot trof duizenden Russische krijgsgevangenen.

Net als Astachov jagen alle historische personages in het spel een doel of een droom na. Aan jou als speler om uit te vinden of je dat doel kunt verwezenlijken zonder je integriteit te verliezen. Zo tracht mensenrechtenactiviste Dina Kaminskaja in de zestiger jaren een integere advocaat te zijn, terwijl ze moet vechten tegen een gecorrumpeerd rechtssysteem waar vonnissen tegen dissidenten al van te voren vaststaan.

Zou jij net als Genrich Jagoda in Stalin blijven geloven ondanks het absurdisme van zijn terreur? Als hoofd van de geheime dienst NKVD en het brein achter de Goelagkampen graaft Jagoda zijn eigen graf. Op het moment dat hij slachtoffer wordt van het repressieve systeem dat hij heeft helpen opbouwen zijn zijn keuzes uitgeput.

Dissident Valerija Novodvorskaja 'streeft naar vrijheid in een land van totale onvrijheid'. Politiek hervormer Aleksander Jakovlev 'denkt na over de toekomst van zijn land terwijl hij het verleden probeert te begrijpen'. Screenshot  van de website Futurehistorylab.com.

En voor welke dilemma’s stonden bekende figuren als Politburoleider Nikita Chroesjtsjov, dichter Josef Brodski, danser Rudolf Noerejev, Svetlana Stalina (dochter van), schrijver Boris Pasternak, atoomgeleerde Andrej Sacharov, of zanger Vladimir Vysotski? Je kunt in de huid kruipen van deze politieke kopstukken, kunstenaars en dissidenten, maar je kunt je ook verplaatsen in onbekende Sovjet-burgers zoals een boerengezin dat op de vlucht is voor de gedwongen collectivisatie van de landbouw en koste wat kost bij elkaar probeert te blijven.

Praktisch elke vraag van het spel is een keuze tussen twee kwaden. Afhankelijk van je antwoord krijg je punten voor ‘integriteit’ (tselostnost) of ‘psychische balans’, dan wel voor ‘zelfbehoud’ (samosochranenie) of ‘maatschappelijke goedkeuring’. Het spel geeft vervolgens aan of je hebt gehandeld zoals het historische personage in werkelijkheid heeft gedaan.

Wie is Michail Zygar?

Journalist en historicus Michail Zygar, het brein achter deze online geschiedenisprojecten, heeft als oorlogscorrespondent voor de Russische krant Kommersant gewerkt en was van 2010 tot 2015 hoofdredacteur van het onafhankelijke tv-station Dozjd (Regen-tv). Daar is hij in 2015 weggegaan om de website ‘Project 1917’ op te zetten. Zygar is auteur van de bestseller All the Kremlin’s men. Inside the court of Vladimir Putin (2016) waarin hij het Poetin tijdperk op nuchtere wijze onder de loep neemt. Gebaseerd op zijn online project ‘1917’ verscheen zijn boek The empire must die (2017).

In een interview met de Russische nieuwssite Meduza zegt Zygar dat hij met zijn eigenzinnige geschiedschrijving wil laten zien dat geschiedenis het resultaat is van de keuzes van concrete personages. De burgers die ruim een eeuw geleden gewild of ongewild deelnamen aan de Oktoberrevolutie, de leden van het Politburo, de Sovjet-soldaten, de dissidenten en de hervormers waren niet alleen maar marionetten van hun tijd maar mensen met een vrije wil.

Tegelijkertijd doet het spel je beseffen dat het als individu wel verdomd moeilijk is om de tandraderen van de geschiedenis te ontwijken of tegen de stroom in te zwemmen. Zo leer je dat mensen vaak moesten kiezen tussen twee kwaden (een derde optie laat het spel niet toe). Dat je het oneens kunt zijn met de keuze van de historische personages is precies wat Zygar wil laten zien: geschiedenis is niet heilig, de dingen hadden ook anders kunnen lopen.

Geschiedenis in tijden van Facebook

De populaire geschiedeniswebsite futurehistorylab.com, opgericht door Zygar en Karen Sjainjan, kreeg in 2017 brede bekendheid met het succesvolle ‘Project 1917’ ter gelegenheid van het eeuwfeest van de Oktoberrevolutie. Het toonde het revolutiejaar van dag tot dag aan de hand van een Facebook tijdlijn. Facebook-posts, persoonlijke berichtjes en likes van Russische en internationale historische figuren als Lenin, Trotski, Kerenski, tsaar Nicholaas II, maar ook dichters en schrijvers als Aleksandr Blok en Zinaida Hippius gaven een levendig beeld van de spanningen die het revolutiejaar met zich meebracht.

Van dag tot dag publiceerde Zygars team van jonge historici de gedachten en commentaren op het nieuws van de Russische intelligentsia in het jaar dat zo cruciaal is geweest voor de ontwikkeling van Rusland. Het was verreweg het origineelste project van het herdenkingsjaar 2017, toen pijnlijk duidelijk werd dat de officiële geschiedschrijving zich met de Oktoberrevolutie nog steeds geen raad weet. Lenin ligt nog steeds gemummificeerd in het mausoleum op het Rode Plein.

Schrijver en journalist Michail Zygar, het brein achter creatieve studio 'Future History'. Foto Future History.

De vondst van Zygar is dat historische personages in een modern jasje worden gestopt door hun gedachtes weer te geven in de vorm van Facebook, Whatsapp of e-mailberichten. Dit trucje brengt hun zorgen, problemen en dilemma’s dichter bij de hedendaagse, ‘digitale mens’. Het actualiseert de geschiedenis door heden en verleden visueel te laten samenvloeien. Zo probeert Zygar geschiedenis onder de aandacht te brengen in dit digitale tijdperk waarin het vooral om het laatste nieuws draait. ‘Om de toekomst te begrijpen moeten we terug naar het verleden’, luidt het motto op de website van Zygar en zijn team.

Zygars geschiedenisprojecten zijn daarom ook zeer de moeite waard voor een niet-Russisch publiek (Project 1917 en 1968 staan in het Engels online), temeer omdat hij naast nuttige visualisaties een indrukwekkende selectie aan (origineel) beeld – en geluidsmateriaal beschikbaar maakt.

Ongewenste discussies

Hoewel je als Nederlander al gauw onder de indruk bent van de historische feitenkennis van de gemiddelde Rus worden er in de Russische media, net als in Nederland, onderzoeken gepubliceerd waaruit blijkt dat het historisch besef van de jongere generaties beperkt is en vooral fragmentarisch.

Zygars geschiedenisprojecten proberen iets te doen aan die vaak ook gekleurde historische kennis. Hij wil zijn publiek verlichten door ze op een andere manier naar de geschiedenis te laten kijken. 

In het huidige Rusland dat is gebouwd op de brokstukken van het Sovjetrijk, ontkom je bijna niet aan de gevoelige bladzijden van de recente geschiedenis. Aangezien zo’n beetje ieder gezin direct of indirect geconfronteerd is met de gruwelen van de burgeroorlog, de twee wereldoorlogen, de repressie en de perestrojka met de chaotische jaren negentig die daarop volgden, is geschiedenis nooit ver weg.

Naar historische periodes zoals de Stalinterreur en de Tweede Wereldoorlog (‘Grote Vaderlandse Oorlog’ voor de Russen) wordt in Rusland heel verschillend gekeken. De dramatische twintigste eeuw kan leiden tot ongemakkelijke discussies over Stalin of over de territoriale soevereiniteit van een omstreden gebied. Het onderscheid tussen winnaars en verliezers, slachtoffers en daders, helden en lafaards is soms moeilijk vast te stellen, zoals prachtig is verbeeld in de veelgeprezen documentaires De rode ziel van Jessica Gorter en Liefde is aardappelen van Aliona van der Horst.

                                                                       Vladimir Poetin loopt mee in de 'Mars voor het onsterfelijke regiment'. Nabestaanden dragen de foto's van familieleden die omgekomen zijn in de Tweede Wereldoorlog (foto: kremlin.ru).

Geschiedenis is een politiek instrument om de massa mee te mobiliseren of juist apathisch te maken. De Tweede Wereldoorlog die de Sovjet-Unie volgens westerse schattingen meer dan 23 miljoen slachtoffers heeft gekost en volgens Russische schattingen bijna 42 miljoen, wordt de laatste jaren dermate geromantiseerd dat het bijna een verheerlijking van de oorlog dreigt te worden in plaats van een gepast eerbetoon aan de helden en slachtoffers. Niet alle Russen herkennen zich in de militaristische viering van de overwinning op het fascisme. 

Elitaire perestrojka

Waar de Tweede Wereldoorlog in Rusland vooral episch herdacht dient te worden, geldt het omgekeerde voor de ‘wilde jaren negentig’ en de hoofdpersonen van de perestrojka. Veel Russen denken daarbij vooral aan de chaos, schaarste en onzekerheid van die tijd en de autoriteiten spelen hierop in.

De Russische cultuurcriticus Andrej Archangelski wees er in een column voor Raam op Rusland op dat de Oktoberrevolutie, de perestrojka en de jaren negentig blinde vlekken zijn in Rusland omdat er door de autoriteiten en in de staatsmedia bijna geen aandacht aan wordt besteed. De autoriteiten voelen zich ongemakkelijk bij periodes die geassocieerd kunnen worden met democratisering zoals de perestrojka en het volksverzet aangevoerd door Jeltsin tegen de Augustusstaatsgreep in 1991. Maar onder Russische intellectuelen wordt juist met nostalgie aan deze tijden teruggedacht, al was het maar vanwege de volledige persvrijheid. 

In 2017 lanceerde Zygar in opdracht van het Anatoli Sobtsjak Fonds in Petersburg het project democracymuseum.ru. Het is een ode aan de perestrojka en het ontstaan van de democratie en besteedt uitgebreid aandacht aan de eerste vrije verkiezingen die op 26 maart 1989 in de Sovjet-Unie werden gehouden. Het is een virtuele tijdreis door de turbulente jaren 1989-1991 en laat zien hoe de perestrojka en glasnost het wereldbeeld van miljoenen Sovjet-burgers in sneltreinvaart veranderden.

Het project werd opgezet ter ere van de tachtigste verjaardag van Anatoli Sobtsjak, de liberale burgemeester van Sint-Petersburg die in 2000 overleed. Anatoli Sobtsjak, medestander van Gorbatsjov, is de vader van ‘celebrity’ Ksenia Sobtsjak, de tv-presentatrice die het bij de presidentsverkiezingen in maart 2018 opnam tegen Vladimir Poetin en overigens een goede vriendin van Zygar is.

Het digitale ‘museum van het ontstaan van de democratie in het moderne Rusland’ is geïnspireerd op het echte museum dat zich aan de Nevski prospekt 41 in Sint Petersburg bevindt, verstopt in vijf zalen van het mooie, roze Beloselsk-Belozersk paleis. Het museum behoort toe aan het Anatoli Sobtsjak Fonds en is doordeweeks op afspraak te bezoeken.

                                                                           In het Beloselsk-Belozersk paleis in Sint-Petersburg bevindt zich het 'Museum van het ontstaan van de democratie in het moderne Rusland'.   (Foto rechtenvrij)

Hoofdpersonen in de visuele excursie door het digitale museum zijn Anatoli Sobtsjak, Andrej Sacharov, Boris Jeltsin en Michail Gorbatsjov. Het digitale project vertelt over de destalinisatie die onder Chroesjtsjov was ingezet maar onder Brezjnev was gestagneerd. Met Gorbatsjovs perestrojka werd dat proces hervat. Eind jaren tachtig werden verboden boeken en films vrijgegeven en de persvrijheid werd bijna totaal.  

Het einde van de Koude Oorlog naderde, Gorbatsjov zette in op demilitarisatie en internationale dialoog. In 1987 ondertekenden president Reagan en Gorbatsjov het INF-ontwapeningsverdrag dat op 2 februari 2019 na dertig jaar is opgeschort.

Andere ‘zalen’ van het digitale museum zijn gewijd aan de bloedige, etnische conflicten en opstanden die uitbraken in de Sovjet-republieken. Dat de USSR uiteindelijk in 1991 zonder noemenswaardig militair geweld uiteen is gevallen, wordt in Zygars museum een ‘overwinning van Rusland’ genoemd. Jammer dat de herinnering aan deze ‘overwinning’ wordt overschaduwd door de harde, economische realiteit van de ‘rampzalige’ jaren negentig, concludeert het project met spijt.

                                                                                             Op 7 december 1987 ondertekenden president Reagan en Sovjetleider Michail Gorbatsjov het INF-verdrag. Foto: Reagan Library.

1968 wereldwijd

Ten slotte is er de zeer toegankelijke videoserie 1968. Digital die in het Engels, Frans en het Russisch is geproduceerd en ook op de website van de Franse krant (en sponsor) Libération is te zien. In een serie van ongeveer dertig filmpjes wordt verteld welke gebeurtenissen er in 1968 wereldwijd plaatsvonden en welke ontwikkelingen zouden zijn begonnen in dat revolutionaire jaar. Dit project hing Zygar op aan de vijftigste verjaardag van 1968, in 2018, in samenwerking met journalist Karen Sjainjan en filmregisseur Timoer Bekmambetov. Via de filmpjes kijk je mee op de hypothetische smartphones van historische figuren zoals Aleksander Solzjenitsyn, Andrej Sacharov, Joeri Gagarin, Jackie Kennedy, Charles de Gaulle, Jean-Luc Godard, Elizabeth Taylor, John Lennon en Che Guevara.

Je kunt meelezen met de fictieve whatsapp conversaties tussen prominente figuren. Met de huidige Amerikaans-Russische spanningen in het achterhoofd is het interessant om te zien hoe de toenmalige topman van Pepsi Cola Donald Kendall er uiteindelijk in slaagde om ondanks politieke barrières Pepsi toch als eerste Amerikaanse merk in de Sovjet-Unie op de markt te brengen.

Zygar stelt het jaar 1968 centraal omdat het volgens hem sociaal en cultureel gezien veel invloed heeft gehad op de normen en waarden die nog steeds ons dagelijks leven bepalen. Deze gedachte is enigszins gekunsteld want veel ontwikkelingen, zoals ook uit de filmpjes blijkt, begonnen in feite al in de jaren vijftig, zo niet eerder. Zo kreeg Nikita Chroesjtsjov al in 1959 voor het oog van de camera een beker Pepsi in zijn handen.

Maar het uitgangspunt is interessant en in de bonte verzameling historisch amusement die project 1968 heeft samengebracht klinkt ook een verbindende boodschap door. Omdat er vanuit internationaal perspectief naar het jaar 1968 gekeken wordt, toont het project de overeenkomsten tussen revolutionaire bewegingen aan weerszijden van het IJzeren Gordijn. Volgens Zygar laat het zien hoe de strijd voor mensenrechten in de jaren zestig ‘mainstream’ is geworden.

                                                                         Feestje ter gelegenheid van de afronding van het online project 1968. Digital: 'Het jaar waarin alles begon.' Foto Future History.

Heden en verleden

Ondertussen werkt Zygars creatieve studio 'geschiedenis van de toekomst' ('istoria boedoesjtsjego’) gestaag door aan nieuwe manieren om geschiedenis tastbaarder te maken. In de lente gaat in Moskou het straattheater ‘1000 stappen met Kirill Serebrennikov’ in première. Dit audiospektakel is ingesproken door Kirill Serebrennikov, de theater- en filmregisseur die al anderhalf jaar huisarrest heeft omdat hij beschuldigd is van het verduisteren van subsidie voor zijn toneelvoorstellingen. Met een koptelefoon op wordt het publiek door Serebrennikov door een Moskouse buurt rondom de Pretsjistenkastraat gegidst. Tijdens zijn huisarrest is het de regisseur toegestaan dagelijks twee uur te wandelen binnen deze zone. Tijdens de audiowandeling waant het publiek zich onder huisarrest, draagt zelfs een enkelband en krijgt  informatie over de historie van de Moskouse wijk, als je de eerste recensies moet geloven. De voorpremières vonden in november 2018 plaats. Onderdeel van de performance is dat het publiek ook in aanraking komt met de politie.