De speelfilm van Sergei Loznitsa, vertoond op het Rotterdam Film Festival en nu in Nederlandse bioscopen te zien, laat zien hoe hopeloos de halve oorlogstoestand in Oost-Oekraïne is. De film gebruikt zwarte humor om de harde werkelijkheid te begrijpen. (English version here)

Bruiloftsscène uit film Donbass

door Chris Colijn

Sergei Loznitsa's nieuwste film balanceert tussen komedie en tragedie. Het is zijn derde film van 2018, na The Trial en Victory Day, allebei documentaires. Donbass is een speelfilm gebaseerd op video’s gemaakt met de telefoons van de inwoners van Oost-Oekraïne. Deze beelden verschenen in de afgelopen jaren op YouTube en geven een indruk van de aanhoudende oorlog in Oost-Oekraïne.

Loznitsa reconstrueerde ze voor zijn eigen gedramatiseerde opnames, die wat de stijl betreft het amateurkarakter van de originele filmpjes behouden. In dertien afzonderlijke korte verhalen krijgt de kijker een idee van het dagelijks leven in de separatistengebieden van Donetsk en Loehansk, in de film ook wel Novorossija (Nieuw-Rusland) genoemd.

Loznitsa is in Wit-Rusland geboren, maar verhuisde op jonge leeftijd naar Kiev en heeft een Oekraïens paspoort. Hij maakte documentaires over de in 1991 mislukte staatsgreep in Rusland (waar hij ook heeft gewoond en gewerkt) en over Euromaidan. Sinds 2001 woont hij in Duitsland. De regisseur maakte films over alle vier landen waar hij woonde, en richt zich meestal op oorlogen, revoluties en geschiedenis.

Bruut geweld en luxeleven

De verhalen in Donbass zijn meestal niet direct met elkaar verbonden. Sommige laten het brute geweld zien, de schaamteloze diefstal en de machtspolitiek van de mannen die aan het roer staan van de ‘volksrepublieken’. Verraders worden zwaar bestraft, onschuldige burgers moeten noodgedwongen in beschimmelde bunkers leven en de autoriteiten maken misbruik van hun macht om zelf een luxeleven te leiden. Andere verhalen herinneren kijkers eraan dat het leven, ondanks de hopeloosheid en chaos, doorgaat. Huwelijken worden nog steeds gesloten, en iedereen probeert in de gegeven situatie iets van het leven te maken. Maar het gevoel van wanhoop overheerst, mensen zijn aan het overleven.

Een film als deze, handelend over betwist gebied, is alleen al vanwege het onderwerp in beginsel politiek.  Donbass werd gesponsord door het Oekraïense ministerie van Cultuur en verschillende Europese filmfondsen. De film noemt de volksrepublieken 'bezet gebied' en maakt duidelijk dat ze voornamelijk worden bestuurd door criminelen en wat kleinere oligarchen van het vorige leiderschap.

Verder is nu en dan in de film te zien dat de separatistenstaten niet zouden bestaan zonder verregaande Russische steun. Ondanks het duidelijke pro-Oekraïense standpunt is de film ook genuanceerd: het toont de boosheid van inwoners van de Donbas jegens de Oekraïense autoriteiten, die corrupt waren en niet voor veel ontwikkeling wisten te zorgen.

Met de wisseling van de macht is de bevolking echter niet beter af, zo blijkt wel in de film, want voormalige bandieten zijn nu de baas. Loznitsa richtte zich in zijn eerdere speelfilms My Joy (2010) en The Fog (2012) ook al op deze groep, de sociale ‘outcasts’. In Donbass nemen ze wraak en zijn ze de leiders van hun eigen samenleving.

Zoals te verwachten, kreeg Loznitsa kritiek te verduren. Van Russische kant (de ambassade in Australië bijvoorbeeld) werd de film getypeerd als ‘russofobe propaganda’ met een ‘nazistische moraal’. Ook in Oekraïne klonk kritiek omdat de film de potentie van de regio veel te zwart zou afschilderen en niet het hele verhaal vertelt. 

Quasi-documentaire

Loznitsa schetst dankzij het meestal sombere kleurenschema en het ontbreken van muziek een rauw en chaotisch beeld van het leven in de Donbas. De manier van filmen, waarbij Loznitsa het gebruik van mobiele telefoons als opname-apparatuur nabootst en niet-professionele acteurs inzet, versterkt het quasi-documentaire karakter, en doet denken aan de YouTube video’s waar Loznitsa zijn film op baseert.

Daarbij zijn de plots vaak bizar en worden rollen omgedraaid. Bandieten worden omgesmeed tot soldaten en politici. Een kok die aan de Oekraïense kant diende wordt gevangen genomen en aan een lantaarnpaal vastgemaakt. Op zijn borst is een bordje geplakt met de woorden ‘deelnemer van een doodseskader’. Hij moet de rol van wrede moordenaar op zich nemen, terwijl omstanders (onschuldige burgers) met hem ruziën en hem uiteindelijk lynchen. 

Scène uit de film Donbass. Mannen worden bij binnenkomst in de Donbas uitgekleed en ondervraagd

Zijn manier van werken stelde Loznitsa in staat om geweld te tonen zonder het publiek al te erg af te schrikken. ‘Ik moet ook denken aan de kijkers’, zei hij na een vertoning in Amsterdam.  Hij wilde de donkere, groteske humor van de situatie duidelijk maken, waarbij de ene scène lachwekkend is, en de volgende de afschuwelijke realiteit van de oorlog laat zien. 'Je weet niet of je moet lachen of huilen, maar dit is het echte leven.’

Aanhoudend conflict

De voortdurende net-niet-bevroren oorlog in Oost-Oekraïne zorgt ervoor dat er weinig over wordt bericht en dat het grotendeels uit de agenda’s van politieke leiders is verdwenen. Sinds 2014 heeft het conflict aan 13.000 mensen het leven gekost en worden de Minsk II-afspraken dagelijks geschonden.

Loznitsa’s eigen visie op de oorzaken van het conflict komt uit de film wel tevoorschijn. Volgens hem was er na de val van de Sovjet-Unie geen goed plan voor de toekomst van de Donbas, waar zware industrie en kolenmijnen vroeger veel geld opleverden. Die industrie wordt sinds de jaren ’80 al in stand gehouden door overheidssubsidies. In plaats van vooruitgang is er een opleving van heimwee naar de Sovjet-Unie, omdat veel inwoners van de separatistische republieken, van wie bijna 40% etnisch Rus is, het idee hebben dat die tijd beter was. Deze nostalgie, samen met vijandigheid tegenover het politieke leiderschap van Oekraïne en de invloed van Russische desinformatie, wordt in de film aangevoerd als een belangrijke voedingsbodem voor het conflict.

Donbass gaat niet over geopolitiek maar richt zich op gewone mensen, waardoor de oorlogstoestand en de dagelijkse absurditeiten daarvan ook voor niet-Oekraïners dichterbij komen.

Donbass, de nieuwste film van de Oekraïens-Wit-Russische regisseur Sergei Loznitsa, werd op grote schaal geprezen en won de Un Certain Regard-prijs tijdens het Cannes Filmfestival van 2018. Het werd getoond tijdens het 2019 International Film Festival Rotterdam, waarbij de regisseur aanwezig was om vragen te beantwoorden en inzichten te geven in het maken van de film. Vanaf 7 februari wordt de film ook breder vertoond in Nederland. Klik hier voor meer informatie over de plaatsen en tijden van vertoningen.