Hij is de grijze eminentie van de Russische advocatuur. Op zijn 81-ste staat hij nog steeds het liefst in de rechtszaal, waar hij graag gehakt maakt van zijn tegenstanders. 'Het leven is een gevecht', zegt Genri Reznik in zijn kantoor in Moskou. Laura Starink sprak met hem over de sovjet-erfenis van het Russische rechtssysteem, het goeddeels ontbreken van vrijspraak in strafzaken, politieke zaken die vanuit de geheime dienst worden gedecreteerd en Europa als beschavingsideaal.

Genri Reznik in zijn werkkamer bij Reznik, Gagarin & Partners in Moskou (foto's Laura Starink)

door Laura Starink

Als ik Genri Reznik aan het eind van ons gesprek vraag waarom hij het belangrijk vindt tot de laatste snik als advocaat in Rusland te werken, citeert hij Poesjkin: ‘Een gevecht is bedwelmend! Het klinkt misschien onbescheiden, maar als ik het woord voer tijdens een proces dan voel ik hoe mijn tegenstander ineenkrimpt en tot het uiterste gespannen raakt. Zelfs als de rechter een onrechtvaardig vonnis velt beseft hij dondersgoed dat de verdediging voor de ogen van de hele samenleving een morele overwinning heeft behaald. Bovendien komt het ook voor dat wij advocaten niet alleen een morele overwinning behalen, maar er ook in slagen onze cliënt te rehabiliteren.’

Genri Reznik, lang, slank, achterovergekamde zilverwitte manen, lijkt in topconditie (ooit begon hij als sportman). Hij ontbiedt me in zijn Moskouse kantoor bij Reznik, Gagarin and Partners. Hij is de grijze eminentie van de Russische advocatuur. Na twintig jaar op verschillende instituten als jurist wetenschappelijk onderzoek te hebben gedaan, stapte hij op zijn 47^ste over naar de advocatuur. De laatste twaalf jaar was hij voorzitter van de Moskouse Orde van Advocaten. Hij is strijdbaar als altijd. ‘Het hele leven is een gevecht en dat moet je niet uit de weg gaan’. 

Als hij in hemdsmouwen zijn kantoor binnenkomt, treft hij me voor een klassiek geschilderd tableau waarop hij, langbenig en peinzend op een stoel gezeten, omringd is door de Russische elite van de afgelopen veertig jaar, sommigen waren zijn cliënten. ‘Even mijn jasje aan,’ zegt hij verontschuldigend, every inch a gentleman.

Het schilderij is een geschenk van de voormalige hoofdredacteur van de Novaja Gazeta, Dmitri Moeratov, zelf aan de zijlijn afgebeeld. Reznik wijst ze allemaal aan: president Boris Jeltsin, premier Jegor Gaidar (de man van de shocktherapie), tycoon Boris Berezovski (gevlucht voor Poetin en onduidelijk aan zijn eind gekomen), burgemeester van Moskou Joeri Loezjkov, privatiseerder Anatoli Tsjoebais, mensenrechtenactiviste Valeria Novodvorskaja, journalist Jevgeni Kiseljov (geëmigreerd), politicus Boris Nemtsov (vermoord) en socialite Ksenja Sobtsjak, afgebeeld als een bolle baby op schoot van een Russische matrone. Op de achtergrond, achter een traliewerk, verdringen zich de vertegenwoordigers van de rechterlijke macht.

‘In de USSR met haar stalinistische erfenis had het beroep van advocaat geen enkel prestige. Niemand had enig idee waar je advocaten eigenlijk voor nodig hebt. Ze werden pas beroemd tijdens de publieke politieke processen uit de jaren zestig, zoals tegen de schrijvers Andrej Sinjavski en Joeli Daniel [in 1966 tot kampstraffen veroordeeld omdat ze hun satires onder pseudoniem in het Westen publiceerden, in sovjet-ogen landverraad - LS] en tegen de studenten Ginzburg, Galanskov, Dobrovolski en Lasjkova [in 1968 veroordeeld wegens 'antisovjet-agitatie en -propaganda' omdat ze samizdat-geschriften hadden gepubliceerd - LS]. Daar traden grootheden als Sofja Kallistratova, Dina Kaminskaja en Boris Zolotoechin voor het eerst als advocaat in de schijnwerpers en bleek het beroep nog status te hebben.’

Na perestrojka werd kritiek mogelijk

In de jaren '80 werd de aanval op de advocatuur ingezet door tal van advocaten te vervolgen wegens het vermeende aannemen van steekpenningen. Velen verlieten uit angst voor vervolging het vak. Toen vroegen Rezniks collega’s hem de wetenschap te verruilen voor de advocatuur. ‘Door mijn onderzoekswerk wist ik precies hoe ons rechterlijk systeem in elkaar stak. Ik had daar geen illusies over.’

Met het aanbreken van Gorbatsjovs perestrojka werd openlijke kritiek op het rechtssysteem voor het eerst mogelijk. Reznik publiceerde twee geruchtmakende artikelen over de gebreken van de rechtsstaat, getiteld ‘Het is tijd om mythes te ontzenuwen’ en ‘Van mythen naar de waarheid’. Het vak werd met de dag interessanter. ‘En het betaalde ook nog eens. Dus ben ik gebleven.’

Het rechtssysteem van de USSR was gericht op repressie en vergelding. Wat is daarvan overgebleven?

‘We hebben natuurlijk een zware erfenis, maar er zijn wel degelijk ook dingen veranderd. In de sovjet-tijd werd 56% van de gearresteerden tot reële vrijheidsberoving veroordeeld en voor zware misdrijven was dat maar liefst 80%. Dat is nu gedaald tot de helft (28%). Dus het repressieve karakter van het rechtssysteem is beslist afgenomen. Wat niet is veranderd is dat in onze rechtbank het vonnis “vrijspraak” zeer zelden wordt uitgesproken. In reguliere rechtbanken leidt minder dan 1% van de rechtszaken tot vrijspraak, in de juryrechtbanken ligt dat iets hoger, van 13 tot 15%. Dat betekent dat de bewijsvoering heel dun is, de presumptio innocentiae werkt bij ons niet of nauwelijks. Rechters zijn geneigd de aanklacht routinematig te accorderen. Ik vertel hier bepaald geen geheim, dat weet iedereen.’

Op zijn tachtigste kreeg Reznik dit schilderij cadeau waarop de complete Moskouse elite staat afgebeeld

Daarom richten juristen in Rusland hun hoop op de juryrechtspraak, maar die maakt maar een fractie van de zaken uit. Pas de laatste tijd is dat percentage weer een beetje aan het groeien.

Als je in Rusland een rechtszaak bijwoont krijg je de indruk dat een toneelstuk wordt opgevoerd. Advocaten krijgen nauwelijks de ruimte, de rechter ratelt het vonnis ongeïnteresseerd af. Debatten vinden niet plaats.

‘Natuurlijk is de rechtbank theater, maar de kundigheid van de advocaat speelt zeker een rol. Er zijn kunstmatig gefabriceerde zaken, waar een politiek belang de doorslag geeft, maar op het geheel zijn dat er niet veel. Vergeet niet dat ook in Rusland, net als in de rest van de wereld, de overgrote meerderheid van de civiele rechtszaken in schikking eindigt. Maar die politiek gemotiveerde strafzaken hebben niets met rechtspraak te maken. Er zijn ook voorbeelden van marteling en afgedwongen bekentenissen tijdens het vooronderzoek. Vrijspraak bewerkstelligen is bij ons sowieso heel moeilijk.’

Lukt het u dan wel?

‘Een advocaat hoort geen reclame voor zichzelf te maken, maar ik boek inderdaad resultaat. Ik heb een uitzonderlijke praktijk omdat ik mijn zaken voor het uitzoeken heb. Bij politieke zaken spelen de naam en de autoriteit van de advocaat wel degelijk een rol, maar er zijn zaken waar zelfs tien Rezniks niets aan kunnen veranderen. Neem de zaak tegen olietycoon Michail Chodorkovski [op bevel van Poetin gearresteerd omdat hij een politieke rol wilde gaan spelen en tot 10 jaar kamp veroordeeld op beschuldiging van belastingontduiking met zijn oliebedrijf Joekos - LS]. Over de eerste zaak tegen hem kon je nog twijfelen, door onduidelijke belastingkwesties was dat een mistige affaire. Maar de tweede zaak tegen hem was een puur verzinsel om hem langer achter de tralies te houden.’

'Er zijn zaken, waar politiek belang de doorslag geeft, maar dat zijn er niet heel veel'

‘Dit soort zaken komt natuurlijk rechtstreeks uit het Kremlin, al kan dat op verschillende niveaus zijn. Maar vast staat dat de bestelling van hogerhand komt. Denk overigens niet dat dat betekent dat het Kremlin de rechter opbelt. De beslissing ligt bij de voorzitter van de rechtbank en die geeft dat door aan de rechter in kwestie. Rechters begrijpen heel goed wat voor vonnis ze moeten uitspreken. In zijn totaliteit zijn er niet heel veel van dit soort politieke zaken, maar je hebt ze wel op ieder niveau. Als het een kwestie van regionale betekenis is, dan geeft de gouverneur of de burgemeester de doorslag. Het principe van de deling der machten werkt bij ons heel slecht. Gelukkig zijn er beroepsinstanties en het komt regelmatig voor dat het Hooggerechtshof zulke politieke vonnissen ongeldig verklaart. Maar als advocaat die heel wat successen heeft behaald in zijn carrière zeg ik u: elk succes in de rechtszaal moet je hier beschouwen als een godswonder.’

Fictief wetsartikel tegen Pussy Riot

Een advocaat heeft niet het recht zaken van anderen te becommentariëren, maar Reznik maakt een uitzondering als de willekeur zo groot is dat er stelling moet worden genomen. Dat deed hij bijvoorbeeld bij de zaak tegen de punkband Pussy Riot, waarover hij het artikel De overtreffende trap van de rechteloosheid schreef. 'In de rechtszaak gebruikten ze een wetsartikel dat helemaal niet bestaat in het Wetboek van Strafrecht: hooliganism in combinatie met krenking van de gevoelens van gelovigen! Hier past een woord van lof voor het Hooggerechtshof dat oordeelde dat het vonnis onrechtmatig was omdat er geen misdrijf plaats had gevonden.’

Regisseur Serebrennikov, verdacht van fraude met overheidsgeld, in de rechtszaal

Internationaal berucht is inmiddels de zaak tegen toneel- en filmregisseur Kirill Serebrennikov, artistiek leider van avantgarde-theater Gogol Tsentr. Hij kan al anderhalf jaar door huisarrest niet werken en mag per dag maar drie uur de deur uit. Zijn contacten zijn zeer beperkt. Serebrennikov wordt beschuldigd van fraude met overheidssubsidie. Over die aanklacht kan Reznik kort zijn:

‘De Novaja Gazeta noemde het onlangs een toneelstuk met één getuige, boekhoudster Nina Masljajeva [zij werkt in ruil voor strafvermindering samen met het OM en beschuldigt Serebrennikov en enkele anderen van verduistering – LS]. Waar gaat de zaak over? Er is staatssubsidie toegekend en bij de opvoering van het betreffende toneelstuk is een deel van dat geld contant uitbetaald. Waarom is de hele theaterwereld op de bres gesprongen voor Serebrennikov? Als je contante betalingen tot misdrijf bestempelt, dan kun je de hele theaterwereld bij ons achter slot en grendel zetten. Zonder contante betalingen kun je geen toneelstuk op de planken zetten. Dat requisieten contant worden betaald is de gewoonste zaak van de wereld.’

'Serebrennikov beet in de hand die hem voedde’

Wat de aanklacht nog absurder maakte is dat het OM glashard beweerde dat het toneelstuk Midzomernachtsdroom van Shakespeare niet was opgevoerd. ‘Terwijl de verdediging de recensies van het stuk op tafel legde zei de openbaar aanklager: dat kan iedereen wel verzinnen! Op grond van die aanklacht is Serebrennikov tot huisarrest veroordeeld! Het toneelstuk is gewoon opgevoerd en inmiddels hebben ze die beschuldiging moeten laten vallen.’

Wat is de reden voor deze vervolging?

'Voor mij staat buiten kijf dat dit een zaak op bestelling is, ingegeven door ideologische motieven. Serebrennikov heeft zijn politieke positie nooit onder stoelen of banken gestoken, hij nam deel aan de protesten op het Boloto-plein [in 2012 demonstreerden honderdduizenden in Moskou tegen stembusfraude. Het protest werd met harde hand onderdrukt – LS]. Hij beet in de hand die hem voedde. Maar inmiddels heeft de verdediging gehakt gemaakt van die beschuldiging. Dat er contant is betaald betwist niemand, maar dat geld is niet achterovergedrukt, maar gebruikt voor concrete toneelstukken en voor de salarissen van de medewerkers. Toen beging het OM de brutaliteit te beweren dat het geld is verduisterd, maar dat de documentatie is vernietigd. Exit je praesumptio innocentiae! Als de documenten zijn vernietigd, wat is dan uw bewijs? Het OM heeft de plicht de aanklacht met bewijsmateriaal te onderbouwen, maar bij ons worden de rollen omgekeerd. Het is krankjorem: de verdediging moet nu bewijzen dat de toneelstukken wél zijn opgevoerd en dat er bepaalde requisieten zijn gekocht. De aanklager gooit gewoon een geldbedrag op tafel en zegt dat dat geld is verduisterd! Vervolgens probeerden ze aan te tonen dat Serebrennikov van dat geld een flat in Berlijn heeft gekocht, maar die flat is gekocht vóór de verduistering plaats zou hebben gehad. De rechtbank heeft nu opdracht gegeven tot een nieuw financieel onderzoek, maar het is helemaal niet de taak van de rechtbank om bewijsmateriaal te verzamelen! Dat is een erfenis van het sovjet-systeem, toen uitvoerende macht, rechters-commissarissen, openbaar aanklagers en rechtbank dezelfde rol hadden. Voor mij staat het dus vast dat dit een bestelde zaak is, al weet ik niet precies op welk niveau.’

Komt dit van de oer-conservatieve minister van Cultuur Vladimir Medinski, die een hekel heeft aan avantgardetoneel?

‘Ben je gek, dit is ver boven zijn niveau! Ik denk dat het uit de boezem van de veiligheidsdiensten komt.’

Maar wat hebben die met theater te maken?

‘Natuurlijk is dit speculatie, maar volgens mij gaat het om de politieke positie van Serebrennikov. Misschien wil men laten zien dat deze ‘liberasty’ [scheldwoord, samengesteld uit ‘liberalen’ en ‘pederasten’ – LS] , al die culturele intellectuelen die de overheid beschuldigen van corruptie zelf net zo erg zijn.’

Is er een kans dat de zaak voor het OM stukloopt?

‘Zeker. Het is een langdurige zaak en de stemmingen aan de top wisselen nogal eens. Mensen komen en gaan. Voor die politici staat het recht niet op zichzelf. Het is tot daar aan toe als de politiek zich laat leiden door een rationeel belang, de vraag of iets nuttig of schadelijk is voor de overheid. Het is erger als de overheid in handen is van een handvol fanatici, die worden verteerd door haat tegen politieke tegenstanders.’

Vervolging van een geleerde en een historicus

Serebrennikov is internationaal gevierd en zijn zaak trekt wereldwijd de aandacht, maar er zijn ook minder bekende mensen die gemaltraiteerd worden. Reznik noemt de vervolging van Joeri Pivovarov, directeur van het Instituut voor wetenschappelijke informatie over de sociale wetenschappen (INION), waar in 2015 de bibliotheek afbrandde. ‘Het OM heeft de oorzaak van de brand niet kunnen vaststellen, maar gaf hem desalniettemin de schuld. Eerst probeerden ze hem nalatigheid aan te wrijven, maar uit al het onderzoek bleek dat de leiding geen enkele verantwoordelijkheid droeg voor die brand. Daarna verweten ze hem misbruik van zijn ambtspositie, ook dat was niet aantoonbaar. Vervolgens verzonnen ze verduisteringen. Daarna verwees de rechtbank de zaak terug naar het OM. Maar Pivovarovs gezondheid is naar de knoppen en hij heeft inmiddels het land verlaten. Waarom hij werd vervolgd? Omdat hij een anti-stalinist is. Omdat hij de machthebbers ontmaskert als mensen die de principes van de democratie schenden, die een hang hebben naar autoritarisme. Ik zie geen andere reden. Pivovarov heeft geen enkel bezit, geen onroerend goed, geen rijkdommen, geen villa’s of dure auto’s, hij woont gewoon in zijn oude sovjet-woning en hij is een uitmuntend geleerde.’

Er is nog een ander zaak die Reznik zorgen baart. Amateur-historicus Joeri Dmitrijev van het historisch genootschap Memorial wordt beschuldigd van seksueel misbruik van zijn pleegdochter. In werkelijkheid vervolgt men hem, zegt Reznik met velen, voor zijn onderzoek naar het stalinistische massagraf van Sandarmoch in het noordelijke Karelië. Hij noemt het een grof schandaal en ook hier leidt het spoor volgens hem naar de FSB.

‘Toen Dmitrijev onderzoek deed naar de stalinistische repressie begonnen er namen rond te zingen van de daders. Die zijn natuurlijk dood, maar ze hebben kinderen en kleinkinderen. Deze zaak is absoluut politiek gemotiveerd.’ Opmerkelijk genoeg pleitte de rechtbank Dmitrijev aanvankelijk vrij van de beschuldiging van kinderporno – verschillende psychiatrische onderzoeken concludeerden dat die uit de lucht gegrepen was. Maar het locale OM liet niet los en Dmitrijev werd opnieuw gearresteerd. ‘Het doel was gewoon die man hoe dan ook achter de tralies te krijgen. Kijk maar: die man is dan wel een liberale mensenrechtenactivist, maar hij is ook nog eens een pedofiel! En dat is in de ogen van de gewone Rus het ergste wat er is. Opnieuw concludeerde een commissie dat de verdenking elke grond miste, maar toen begon de adoptiefdochter verklaringen af te leggen.’ Reznik denkt dat ze onder druk is gezet. De zaak-Dmitrijev hangt nog steeds in de lucht en hijzelf zit achter de tralies.

Is het effectief om onschuldige mensen te vervolgen?

‘Propaganda is uitermate effectief. Dat bewijst het onophoudelijke bacchanaal van onze centrale televisie. Ik heb aan heel wat duels, twistgesprekken en ronde tafels op tv deelgenomen, maar sinds de moord op Boris Nemtsov en het ingrijpen in Oekraïne weiger ik dat. Wat je daar ziet is pure ophitsing, bewuste escalatie van de haat. Duidelijk is dat de mensen meer respect hebben voor ons sacrale regime dan voor al die liberalen en intellectuelen. Het doel van de propaganda is de intelligentsia in discrediet te brengen. Wat ze ook doet of zegt, alles is verkeerd. Nu wordt gedebatteerd over die totaal bezopen wet die ‘gebrek aan respect voor de staat’ strafbaar moet maken. Alsof je mensen kunt dwingen tot respect!’

'Onze televisie toont pure ophitsing, bewuste escalatie van haat'

De staat is in Rusland altijd uitermate belangrijk geweest en dat heeft een reden, zegt Reznik. ‘Ons land is te groot en daarom hebben we een harde hand en een sterke gecentraliseerde macht nodig om de boel bijeen te houden. Traditiegetrouw krijgen de bojaren [edelen – LS] en ambtenaren bij ons altijd de schuld van al wat mis gaat, terwijl de tsaar zijn macht van God heeft gekregen. Ook de bolsjewieken hebben dat goed begrepen, vooral Stalin. Hij regeerde met repressie en door de uitschakeling van tegenstanders. Ook nu wantrouwt iedereen alle instituties, zoals de Doema en de regering, maar Poetins populariteit is nog steeds groot, al kan hij stijgen en dalen. Wat de liberalen Poetin verwijten is voor de meerderheid van de bevolking juist een enorme verdienste: Rusland is onder zijn leiding van zijn knieën opgestaan en de Krim is ingelijfd. Er is een schreeuwende behoefte om het land te verheerlijken, trots op ons te zijn.’

Komt dat voort uit een minderwaardigheidscomplex?

‘Het is eerder een complex van losers en mislukkelingen. De meeste mensen hebben het heel zwaar, als je straatarm bent, dan moet er toch iets zijn dat jou positief motiveert. Het is zoals Vladimir Vysotski zong: “Maar wij maken in ieder geval raketten”… De gezonde behoefte om trots te zijn op je land is bij ons veranderd in het brandend verlangen om een rechtvaardiging te vinden voor je eigen armzalige leven. Poetin denkt er precies zo over.’

Het Westen gaat hierin volgens Reznik bepaald niet vrijuit. Poetin begon als liberaal en wilde zelfs in de NAVO. Maar de VS hebben zich met Irak zo onceremonieel gedragen in de internationale arena door te veinzen dat er massavernietigingswapens waren. ‘Dat hebben ze verzonnen om een aanleiding te hebben om binnen te vallen. Dat was een dwaze politiek. Het Westen had moeten begrijpen dat Rusland een post-totalitaire staat is. De hele wereld sidderde voor de Sovjet-Unie, de tegenstander van de VS. Het was een ideocratische staat, die het absolute antiliberale idee belichaamde van de heerschappij van het communisme in de hele wereld. Natuurlijk doofde dat idee langzamerhand uit, maar Rusland heeft nooit afstand genomen van die ideologie. Je kunt met zo’n verzwakte grootmacht niet op dezelfde manier praten als met willekeurig welk land ter wereld. Noem het een Weimarsyndroom.’

Heeft u hoop op het post-poetinisme?

‘Ik heb zeker hoop en ook onder Poetin kunnen er veranderingen plaatsvinden. Je kunt de economie niet negeren. Op dit moment voltrekt zich een enorme nationaliseringsgolf in de economie. Toen Poetin aan de macht kwam, was maar 35% van het BBP in staatshanden, nu is dat meer dan 70%. Het aantal privébedrijven is drastisch geslonken, maar iedereen weet dat economie onmogelijk is zonder concurrentie en privéinitiatief. De Zuidkoreaanse variant van staatscorporaties is niet erg effectief. Hervormingen zijn dus onvermijdelijk.’

Ernstiger is de situatie in de internationale betrekkingen, denkt Reznik. ‘Politiechef Fouché sprak tot Napoleon de historische woorden: "Imperator, dit is erger dan een misdrijf, dit is een vergissing". De annexatie van de Krim is meer dan een misdrijf, dat was een blunder die heel lang zal nagalmen. Niemand weet hoe we daar weer vanaf komen. En wat gaan we doen met de Donbas? Het is het gevolg van gekrenkte trots die werd opgeroepen door het falen van de buitenlandse politiek in Oekraïne. Men ging daarbij uit van de niet eens zo vreemde veronderstelling dat Oekraïne een gespleten land is. West-Oekraïne is westers in cultuur, dan is er het centrum rond Kiev en het Oosten is traditioneel Russischtalig. Dat de Krim altijd pro-Russisch was ontkent niemand, maar men maakte de fout te rekenen op die traditionele hang naar Rusland. In werkelijkheid bleken álle regio’s, met al hun culturele en historische verschillen, verenigd door het idee van de Oekraïense nezalezjnost (onafhankelijkheid). Tussen het oosterse Charkov en het westerse Lviv was geen verschil van mening over het feit dat Oekraïne onafhankelijk moet zijn. Laat ons onze meningsverschillen maar onderling uitvechten, maar niemand peinsde erover het land uiteen te laten vallen. En dat was een enorme blunder van Russische kant. Men had een veel subtielere politiek moeten voeren.’

De Russische buitenlandse politiek is uitermate gebrekkig, zegt Rzenik, maar de rest bakt er ook niet veel van. ‘Kijk naar de leden van de VN-Veiligheidsraad en je ziet slechts platte primitieve politiek met spierballenvertoon. Ik zie in de politiek, op Merkel na, geen mensen als Reagan, Thatcher, Kohl. Als de Europese Unie instort is dat ook voor ons een catastrofe. Want Europa is een beschavingsideaal.’

Na de arrestatie van Serebrennikov verzamelden zich fans bij het Gogol Tsentr in Moskou