Het zal u misschien verbazen, maar toch is het zo: ruim 90 procent van de Russen is ervan overtuigd dat de gewelddadige gebeurtenissen op het Majdanplein in Kiev in februari 2014 zijn georkestreerd door de CIA .
De Russische staatstelevisie, waar het nauwelijks nog lezende Russische volk massaal naar kijkt, hamert hier zo genadeloos op dat geen andere boodschap meer doordringt. De omsingelingsstrategie van de NAVO, die is ingezet nadat de USSR in 1989 zonder wisselgeld de DDR had prijsgegeven, is ondanks mondelinge geruststellingen van westerse leiders toch uitgelopen op een westerse knelband rond de westelijke grenzen van Rusland, met inbegrip van de oude Russisch-Baltische gebieden. Russen zijn ervan overtuigd dat Oekraïne het sluitstuk van die operatie moet worden. Wie kan hier anders achter zitten dan de CIA , gesteund door de slaafse Atlantische bondgenoten?
Het past allemaal precies in de oude stereotiepe beelden waar generaties Russen mee zijn opgegroeid. Amerika was in hun ogen ook in de Tweede Wereldoorlog nooit een echte bondgenoot van Rusland, maar altijd achterbaks in de weer om een monopolaire Amerikaanse wereldhegemonie te vestigen. Stalin stak daar in 1945 met de conferentie van Jalta een stokje voor en dat is een van de redenen waarom er nog steeds dagelijks bloemen op het graf van de generalissimus bij de Kremlinmuur worden gelegd. Nu doet Vladimir Vladimirovitsj Poetin hetzelfde. De terugkeer van de Krim - het woord annexatie is uiteraard taboe – in de Russische moederschoot wordt in brede kring gezien als een daad van politiek grootmeesterlijk inzicht. Als Poetin de CIA zijn gang had laten gaan, denkt men in Moskou, was het leaseverdrag voor de Russische Zwartezeevloot in Sevastopol op de Krim niet verlengd en zou de havenstad aan de Zwarte Zee al in 2017 een maritieme NAVO-basis zijn geworden. Dat zou Rusland nooit kunnen accepteren en het had onherroepelijk tot oorlog geleid. De annexatie was dus gewoon een kwestie van doordachte profylaxe.
Minachting voor het Avondland
Had de Europese Unie zelf dan niet een krachtiger rol kunnen spelen, de Oekraïnecrisis speelt zich per slot van rekening allemaal op het Europese continent af? Als je hierover met Russen spreekt, zie je meteen de minachting voor het Avondland over hun gezicht trekken. Er komt dan een ander stereotype bovendrijven, dat teruggaat tot het jaar 1054, het jaar van het grote kerkschisma, toen Byzantium, en dus ook Moskou, zich van Rome afwendde. Vanaf dat moment was alles wat met het westen te maken had het terrein van de katoliki, de wormstekige, opportunistische, mercantiele, onbetrouwbare katholieken. Kille, berekenende farizeeërs die voor geld en macht tot alles in staat zijn.
De Russen zelf waren de echte christianje, de echte christenen. Eerlijk op het naïeve af, betrouwbaar, vrijgevig, gastvrij, openstaand voor het goede. Dat verschil met het Westen is in het Russische onderbewustzijn door alle eeuwen heen bewaard gebleven. Moreel achten de Russen zich superieur aan ons. Dat wij met fenomenen als renaissance, humanisme en trias politica een fijnzinnig democratisch staatsbouwwerk hebben geschapen, laat hen koud. De Rus verlangt niet naar democratie, associeert haar met chaos en ellende – zie de rampzalige jaren negentig van de vorige eeuw, toen die democratie door het triomferende Westen als panacee werd geïntroduceerd.
Het gevolg was dat de oligarchen, kennelijk de onvermijdelijke producten van die democratie, met hun gewapende maffiabendes de straten onveilig maakten met hun schietpartijen. En dat het parlementsgebouw aan de oever van de Moskva, de tempel van de Russische democratie, werd beschoten door de tanks van president Jeltsin. Dat was voor de gemiddelde Rus allemaal onbegrijpelijk en angstaanjagend, want het leek de aanzet tot een burgeroorlog te zijn – een van de diepste trauma’s van de Russen, die immers na de Oktoberrevolutie een paar jaar de verschrikkingen van de burgerkrijg hadden meegemaakt.
Een recente enquête wees uit dat 72% van de etnische Russen in de Russische Federatie zich orthodox noemt, maar tegelijkertijd zegt 60% niet-religieus te zijn en gelooft 30% niet in god. Dat betekent niet veel anders dan dat, na het verdwijnen van het communistische geloof in 1991, de woorden ‘orthodox’ en ‘Russisch’ synoniem geworden zijn in de zoektocht naar een nieuwe, positieve identiteit. Je zou zelfs kunnen zeggen dat het woord ‘orthodox’ nu letterlijk in zijn oorspronkelijke betekenis wordt opgevat als ‘de juiste mening toegedaan’.
Volgens die juiste mening bestaat er in Moskou een ‘verticaal van de macht’, waaraan je je dient te onderwerpen omdat het land te groot en te onoverzichtelijk is voor politieke diversiteit. Aan het hoofd staat een tsaar, die nu Poetin heet en je kunt ervan op aan dat die donders goed weet wat hij doet. Het onafhankelijke onderzoeksbureau Levada peilde in september vorig jaar de mening van de Russen over een mogelijk militair ingrijpen in Syrië: 69 % was tegen. Maar toen Poetin nog geen maand later zijn bommenwerpers toch die kant op stuurde, was 72 % voor, ook al wist men in meerderheid niet waar het precies om ging. De president weet immers wel wat hij doet.
Bange vraag
Is Poetin dus onaantastbaar tot 2024, het jaar waarin hij zal moeten aftreden, nadat hij in 2018 voor 6 jaar wordt herkozen? Ik denk dat 2016 cruciaal zal blijken voor de beantwoording van die vraag. En het is een bange vraag, die ons allen direct betreft. Dat heeft alles met de olieprijs te maken. Poetin heeft een staatsfonds ingesteld met miljarden dollars voor calamiteiten, maar door de dalende olieprijs is nu de bodem in zicht. Volgens schattingen van economen breekt dat moment al in juni of juli aan. Dan kan niemand in het Kremlin meer doen alsof er niets aan de hand is en dan ligt Poetin direct onder vuur.
De Russische delegatie naar het World Economic Forum in Davos sprak hier begin dit jaar onverbloemd over. Voormalig minister van Financiën Aleksej Koedrin , een door Poetin hooggeachte, maar dwarsliggende intellectueel, zei op het World Economic Forum in Davos begin dit jaar dat het ergste nog moet komen. De broodnodige structurele hervormingen zijn bij de huidige bezetting van het Kremlin niet te verwachten. (Koedrin is inmiddels door Poetin weer in genade aangenomen als vicevoorzitter van de economische adviesraad van de president). Tot mijn verbazing distantieerde zelfs het hoofd van de Russische delegatie in Davos, vice-premier Joeri Troetnjev, zich niet van deze inktzwarte visie. Ook de overige Russische bobo’s toonden zich bezorgd. De Russische alarmbellen beginnen alom te weerklinken.
Moeten wij daar blij om zijn? Moeten we tevreden zijn omdat we Poetin met zijn arrogante optreden mores hebben geleerd? Dat lijkt me zeer dom. Een tweede triomf zal ons nog wrangere vruchten brengen dan die van de jaren negentig van de vorige eeuw. Een vernederd en verarmd Rusland is een gevaar voor de hele wereld en omdat er geen duidelijke opvolger van Poetin rondloopt, zal een paleisrevolte binnen het Kremlin de zaak alleen maar verergeren.
Wat te doen? Laten we proberen ons te verplaatsen in de gedachtenwereld van Poetin en de zijnen. Waarom is een kwart eeuw détente geruisloos door het afvoerputje van de geschiedenis gespoeld? Wat is er mis gegaan? Hebben de Russen misschien gelijk als ze zich te kort gedaan of zelfs bedrogen voelen? Het is cruciaal de zaak niet verder op de spits te drijven met wapengekletter aan de Russische grens, sancties op te leggen of de olieprijs te drukken. En waarom zou de Russische deelname aan de acties in Syrië niet als een kans kunnen worden beschouwd?
Verder moeten we ons realiseren dat Rusland onvoorspelbaar was, is en zal blijven: velen zien het land als een beer die je niet teveel moet plagen. Winston Churchill noemde het ‘a riddle, wrapped in a mystery, inside an enigma’. Fjodor Tjoettsjev dichtte: Op Rusland krijgt het brein geen vat/ Zij gaat gewone maat te boven/ Zij meet zich met een eigen lat/ In Rusland kan men slechts geloven. Ikzelf val als een blok voor de typering van de geweldige Russische fotograaf Oleg Klimov: ‘Rossia is een nerveus meisje’.
