Op de jaarlijkse veiligheidsconferentie in München was Rusland dit keer geen middelpunt. Het ging om Trump en een Europees antwoord op zijn sloopwerk. In plaats van dat Rusland de situatie benutte en toenadering tot Europa zocht, draaide minister Lavrov zijn bekende deuntje af. Het lijkt alsof de tijd in Moskou in 2013 is stilgezet, schrijft buitenland-analist Vladimir Frolov.

door Vladimir Frolov

Al twee jaar achtereen is het centrale thema de Euro-Atlantische eenheid en de op regels berustende liberale wereldorde na de verkiezing van Donald Trump. In de twee jaar sinds zijn aantreden is het nieuwe Amerikaanse beleid van eenzijdige acties meer dan duidelijk geworden: goede internationale akkoorden kunnen alleen door president Trump worden gesloten, alle andere verplichtingen van de VS kunnen worden heroverwogen en op uitvoering ervan bestaat geen garantie.

Amerika sloopt het multilaterale mechanisme van de internationale handel, stapt uit de nucleaire deal met Iran en het klimaatakkoord, zegt het INF-verdrag op, haalt zonder enig overleg met de bondgenoten haar troepen weg uit Syrië en vertrekt vermoedelijk uit Afghanistan, terwijl de NAVO daar opereert. Dit alles heeft de verhouding tussen de VS en Europa tot op het onfatsoenlijke af belast.

Europa wacht domweg tot Trump weg is

Maar in deze twee jaar werd er op de Amerikaanse uitdaging geen enkel inhoudelijk antwoord geformuleerd, alleen een tactische lijn van de minste weerstand uitgezet: Trumps presidentschap dat volgens deze logica in 2020 zal eindigen uitzitten en dulden en daarna wordt alles weer als vanouds. Het perspectief dat het Trumpisme tot 2024 en daarna kan duren is veel te angstaanjagend om hiervoor scenario’s  te ontwerpen.

Dit jaar zag München twee soorten Amerikaans leiderschap, de een van de zittende vice-president Mike Pence – ontvangen met een oorverdovende stilte –, de ander van de vorige vice-president Joe Biden – die hartelijk werd verwelkomd. Pence stelde rechtlijnige ultimata: de Euro-Atlantische eenheid bestaat eruit dat Europa alle buitenlands politieke besluiten van de VS steunt en daarom moet Europa uit het nucleair akkoord met Iran stappen en de aanleg staken van de gaspijp Nordstream 2 (‘de VS kan moeilijk zijn Westerse bondgenoten steunen als die hun afhankelijkheid van de tegenstanders in het Oosten vergroten’). Biden beloofde ‘terug te keren naar het multilateralisme en samen te werken met de bondgenoten’; ze hoefden alleen maar een beetje geduld te hebben en zich niet laten provoceren. Wie van de twee overtuigender was, is lastig te zeggen.

Veiligheidsconferentie München

De veiligheidsconferentie in München is een plaats waar de horloges van de buitenland-beleidsmakers uit de hele wereld gelijkgezet worden, waar sleutelkwesties en mogelijke oplossingen informeel worden besproken. 

Niet elk jaar is de agenda even beslissend of krijgen de uitkomsten een praktische invulling. Er zijn conferenties die geschiedenis maakten, zoals de toespraak van Poetin in 2007, de boodschap van vice-president Biden over de ‘reset met Rusland’,  of het optreden van Sergej Lavrov in 2015 na de eerste fase van Russische inmenging in Oekraïne (zijn beroemde ‘recht op zelfbeschikking van volken gaat boven soevereiniteit en territoriale integriteit’).

Andere jaren gebeurt er niets bijzonders en loopt de discussie langs de bekende lijnen, waarbij de onverzoenlijke standpunten allang zijn gebleken, compromissen niet te verwachten zijn en de sprekers meer de stellingen van hun officiële propaganda betrekken dan op zoek zijn naar punten van toenadering. De veiligheidsconferentie van dit jaar hoorde vermoedelijk tot deze categorie.

Harde kritiek van Merkel

Een belangrijke toespraak hield Angela Merkel. Zij uitte harde kritiek op de eenzijdige mercantilistische besluiten van Trump, verwierp het idee om uit de deal met Iran te stappen en toonde zich zonder meer een voorstander van het voltooien van de aanleg van Nordstream 2. Opmerkelijk was dat Merkel dit beargumenteerde met de noodzaak  om ‘de afhankelijkheid van Rusland’ van de EU te behouden en te vergroten en Moskou niet helemaal in de armen van Peking te drijven.

Angela Merkel sprak hartstochtelijk over het belang van multilaterale samenwerking. Foto MSC

Merkel veroordeelde ook het opzeggen van het INF-verdrag en riep de VS, Rusland en China op tot onderhandelingen over een nieuw akkoord (een hoge Chinese vertegenwoordiger op de conferentie verwierp meteen de mogelijkheid dat China aan dergelijke gesprekken deel zou nemen). Merkel sprak hartstochtelijk over het belang van multilateralisme en gemeenschappelijke besluiten met de VS zonder dictaat en gemoraliseer. Het was een soort claim op strategische autonomie van Europa, maar erg ver ging de bondskanselier daarin niet. Ze deed geen enkel concreet voorstel. De Euro-Atlantische eenheid blijft ongewis, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo kwam niet eens naar München, hetgeen laat zien waar zijn prioriteiten liggen.

'Rusland is orkaan, China een klimaatverandering'

Dit jaar was Rusland niet het middelpunt in München. In de rapportage voor de conferentie werden Rusland en China als de belangrijkste bedreigingen van de liberale wereldorde aangemerkt, als de landen die de eenheid van het Westen willen ondermijnen en de keuzevrijheid en soevereiniteit van hun buurlanden willen beperken. Maar Rusland wordt beschouwd als een grote bedreiging op de korte termijn, de mogelijkheden van Moskou om de huidige confrontatiekoers langdurig voort te zetten zijn volgens het rapport beperkt vanwege Ruslands sociaal-economische en demografische problemen. China is een veel grotere uitdaging op de lange termijn voor het Westen en voor de liberale wereldorde. De metafoor die een van de deelnemers gebruikte was: ‘Rusland is een orkaan, China een wereldwijde klimaatverandering’.  

De Westerse politiek jegens Rusland wordt nu steeds vaker gezien door een Chinese bril. Als Rusland een ruime mate van strategische autonomie ten opzichte van Peking kan en wil behouden, bestaat er een tamelijk positief palet aan mogelijkheden, als Moskou tenminste ‘tijdig zijn beleid wijzigt’ en ‘hindernissen opruimt’. Maar als Rusland zijn manoeuvreerruimte verliest en een quasi-satelliet van China wordt, dan moet het Westen zijn omgang met Rusland afleiden van zijn relatie van China, waarbij Moskou de zwakke schakel is in het Chinese blok.

Zelfs wat betreft de problematiek van nucleaire wapenbeheersing en non-proliferatie, waarbij Moskou altijd een exclusieve gelijke status had als de VS, komt de Chinese factor er nu bij kijken. Geen enkel nieuw kernwapen-supersysteem, door president Poetin een jaar geleden aangekondigd, heeft de negatieve trend van marginalisering in de schaduw van China tot nu toe kunnen ombuigen.

Dit is voor Moskou een onprettige voorstelling van zaken, maar alleen principieel nieuwe stappen in het Russische buitenlandbeleid kunnen in de situatie verandering brengen. Dat is, zoals de rede van Sergej Lavrov in München bewees, bijzonder problematisch.

Lavrov stelt thuisfront tevreden

Lavrov hield in de marge van de conferentie bilateraal bliksemoverleg (het belangrijkste gesprek was met de Japanse minsiter van Buitenlandse Zaken, waarbij geen speciale vooruitgang was te melden, maar wel een ‘positieve dynamiek’) en zinloos kun je zijn bezoek aan München niet noemen. Maar zijn optreden op de conferentie zelf en zijn antwoorden op vragen lieten de indruk achter dat de minister z’n routine afwerkte. Het was evident dat hij niet uit was op het bereiken van een positief effect op zijn gehoor, hij moest alleen de bekende standpunten van de Russische televisie herhalen om het thuisfront tevreden te stellen.

Lavrov herhaalde de bekende standpunten. Foto MSC

Aan Europa stelde Lavrov voor om terug te keren naar de samenwerking van eind 2013 – variërend van het maken van wegenkaarten tot het afronden van onderhandelingen over visumvrij reizen – en de sancties in verband met de Krim en Donbas, die volgens hem door Washington aan Europa waren opgedrongen, op te heffen. Daarna stelde hij voor om samen een ‘gemeenschappelijk Europees huis’ van Lissabon tot Vladivostok te bouwen, en aan te sluiten, voordat het te laat is, bij het Russisch- Chinese Grote Euraziatische Partnerschap (dat zelf op papier nog niet bestaat en waarmee de Chinese kameraden nog niet hebben ingestemd). Verder verwelkomde Moskou de oprichting van een Europees leger buiten de NAVO als middel om van de EU een zelfstandige macht te maken, indien Europa dit althans ‘wordt toegestaan’.

Achterhaalde standpunten

Enerzijds leek Lavrov een juiste boodschap af te geven over een noodzakelijke normalisatie van de relatie met EU, die nog steeds de grootste handelspartner van Rusland is. Anderzijds uitte hij tegelijkertijd een tamelijk onbeschofte provocatie door de EU onzelfstandig te noemen en daarmee te beledigen. De reactie hierop van Europa was te voorspellen. De keuze van gespreksonderwerpen was bovendien allang niet meer actueel en voorstellen voor een oplossing van de problemen, die sinds 2014 de samenwerking blokkeren, ontbraken simpelweg. Alsof de tijd in Moskou in 2013 was stilgezet. Lavrov herhaalt deze achterhaalde standpunten met variaties al vijf jaar en, zou je denken, hij rekent niet bij elke herhaling op een ander resultaat.

Zelfs op het vlak van wapenbeheersing had de Russische delegatie in München geen inhoudelijke voorstellen, waarmee het onderhandelingsproces op gang gebracht zou kunnen worden, bij zich. Gezamenlijke maatregelen ter beheersing van een wedloop en plaatsing in Europa van middellange aftsandsraketten na het einde van het INF-verdrag, met medeneming van de kwestie met de Russische kruisraket 9M729? [met deze raket schendt Rusland volgens de VS het INF-verdrag; voor de VS is het wapen het argument om het verdrag op te zeggen, red. ]  Vóór de conferentie deden invloedrijke Duitse politici het voorstel om deze raketten achter de Oeral te stationeren in ruil voor een Amerikaanse toezegging af te zien van het plaatsen van soortgelijke wapens in Europa. ‘Wij hebben niets geschonden en hoeven niets te verwijderen’, was het antwoord van de Russische onderminister van Buitenlandse Zaken Sergej Rjabkov. Wat valt er dan te bespreken?

‘Moskou is voorstander van verlenging van het START-3 verdrag met vijf jaar na 2021, maar eerst moet Amerika de Russische zorgen over conversie weghalen met betrekking tot zware bommenwerpers en lanceerinstallaties op onderzeeboten’,  zeggen Lavrov en Rjabkov. Maar START-3 [Verdrag voor vermindering van strategische kernwapens, red.] eist helemaal geen garanties voor ‘onomkeerbaarheid van bewapening’ van dragers van kernraketten en Moskou stemde tijdens het overleg in met de Amerikaanse voorstellen over conversie.

Hindernissen

Het stellen van nieuwe eisen, waaronder inspectie van Amerikaanse onderzeeërs met ballistische raketten, geeft het idee dat er bewust onoverkomelijke hindernissen worden gelegd voor verlenging van het verdrag of een mooi argument aangereikt wordt aan onverzoenlijke Amerikaanse tegenstanders, zoals John Bolton, om helemaal af te zien van wapenbeheersingsakkoorden. Op z’n minst lijkt het Russische standpunt strategisch niet doordacht. Of het moet tot doel hebben START-3 door Amerikaans toedoen te torpederen.

Het is vermakelijk dat het expert-rapport voor de veiligheidsconfrentie van München polemiseert met het artikel van Poetins adviseur Vladislav Soerkov (zijn eerste stuk gewijd aan de buitenlandse politiek, dat in 2018 werd gepubliceerd in het blad ‘Russia in global affairs’), waarin hij voorspelt dat Rusland decennia van geopolitieke eenzaamheid tegemoet gaat. De discussie over Rusland gaat in tegen zijn laatste artikel ‘De bestendige staat van Poetin’ [zie het artikel op Raam op Rusland Putin lived, Putin lives, Putin will live’]. In München was men het er met elkaar eens dat de aberratie van Moskou in de buitenlandse politiek een tijdelijk verschijnsel is en op korte termijn zal overwaaien wegens gebrek aan middelen. 

Het Westen ziet elk jaar in München Sergej Lavrov met precies dezelfde standpunten (aan het begin van zijn toespraak zei hij zelf dat hij veel te vaak in München is omdat hij al zo lang op zijn post zit)  en begint te begrijpen dat de tijd in Moskou echt is blijven stilstaan en niet meer gaat lopen tot minstens 2024. Of dit alleen het probleem is van Rusland of ook van het Westen, zullen we over niet al te lange tijd merken.    

Dit artikel mochten wij overnemen en vertalen van Republic.ru