Bij de vorige presidentsverkiezingen in 2014 verkeerde Oekraïne in een diepe crisis als gevolg van binnenlandse instabiliteit en Russische agressie. Ook nu zijn er grote uitdagingen: delen van het land worden bezet door Rusland en door Rusland aangevoerde separatisten, de corruptie is nog niet bedwongen en de economie groeit niet hard genoeg om belangrijke sociaal-economische problemen het hoofd te bieden. Ondanks deze uitdagingen markeren de aankomende verkiezingen van 31 maart een stap richting Europeanisering, schrijft universitair docent Max Bader.

door Max Bader

Campagneposter van Porosjenko: 'Leger! Taal! Geloof! Wij zijn Oekraïne'. Foto: vilneslovo.com

De aanloop naar de verkiezingen stemt om meerdere redenen optimistisch. Ten eerste is sprake is van écht competitieve verkiezingen met drie serieuze kanshebbers - Porosjenko, Tymosjenko en Zelensky. Huidig president Porosjenko en oud-premier Tymosjenko zijn oudgedienden van de Oekraïense politiek, terwijl ’s lands meest populaire komiek Zelensky een outsider is zonder bestuurservaring en politiek programma. Zelensky’s gebrek aan ervaring kan een probleem worden als hij wint, maar dat hij kans maakt toont aan dat er een politiek speelveld is dat verre van volledig wordt gecontroleerd door gevestigde belangen.

Veel Europa, weinig nationalisme

Voor wie de democratie en Europese integratie van Oekraïne een warm hart toedraagt is het ook goed nieuws dat geen van de kanshebbers op het presidentschap de Europese integratie wil stopzetten of openlijk betere banden met Rusland nastreeft. Hiervoor zijn drie redenen. Doordat de inwoners van de Krim en het bezette deel van de Donbas niet stemmen is het traditionele electoraat van ‘pro-Russische’ kandidaten kleiner dan vóór 2014.

Bovendien zijn er schisma’s in het ‘pro-Russische’ kamp die ertoe hebben geleid dat niet één gezamenlijke kandidaat naar voren is geschoven maar drie door verschillende oligarchen gesteunde kandidaten - Bojko, Moerajev, en Vilkoel. Bojko staat met ongeveer tien procent verwacht stemmenaandeel op een vierde plaats in de peilingen op ruime afstand van het leidende drietal. Ten slotte zal de primair Russischsprekende Zelensky, afkomstig uit de oostelijke stad Krivyj Rih, vermoedelijk veel stemmen krijgen in het Oosten en Zuiden van het land van kiezers die anders mogelijk op ‘pro-Russische’ kandidaten zouden stemmen.

Niet alleen maken de ‘pro-Russische’ kandidaten geen kans, dit geldt ook voor extreemrechtse en nationalistische kandidaten. Er bestaat een hardnekkig misverstand buiten Oekraïne, gevoed door slordige en tendentieuze berichtgeving, dat extreemrechtse en (ultra-)nationalistische krachten in het land mainstream zijn en veel invloed hebben op het landsbestuur. In werkelijkheid is onder de 44 geregistreerde kandidaten één bekende nationalist, Roeslan Kosjoelinsky, die volgens de peilingen ongeveer 1% van de stemmen kan verwachten.

Politieke cultuur

Natuurlijk zijn er ook allerlei aspecten aan de verkiezingscampagne die duidelijk maken dat de politieke cultuur van Oekraïne nog veel te wensen overlaat. Het spel wordt niet helemaal eerlijk gespeeld. Het is vermoedelijk geen toeval dat openbaar aanklager Loetsenko, een bondgenoot van Porosjenko, onlangs een nieuw onderzoek gelast heeft naar het inkomen en de bezittingen van Tymosjenko. Ook is het waarschijnlijk niet zomaar dat Joeri Volodymyrovytsj Tymosjenko, een backbencher in het parlement, zich kandidaat heeft gesteld. Op het stembiljet is zijn naam bijna niet te onderscheiden van die van Joelia Volodymyrovna Tymosjenko, wat haar zomaar een procent van de stemmen kan kosten. Tegelijkertijd is nog geen sprake van het op grote schaal misbruiken van middelen van de staat om de kansen van Porosjenko te vergroten.

Campagneposter van Joelia Tymosjenko: Een nieuwe koers voor Oekraïne, een nieuwe strategie voor vrede. Foto Wikimedia

Een andere tekortkoming aan deze verkiezing is dat veel van de elementen die kenmerkend zijn voor een campagne in een gezonde democratie, zoals primaries, debatten, en verkiezingsbijeenkomsten, goeddeels ontbreken. Binnen politieke partijen bestaat nagenoeg geen traditie om een kandidaat te selecteren door primaries of anderszins een competitief proces. Een uitzondering hierop is de partij Sila Ljoedej (Kracht van Mensen) die op basis van primaries de journalist Dmytro Hnap als haar kandidaat heeft geselecteerd.

Iedere partij die er toe doet heeft haar leider naar voren geschoven. Omdat er daarnaast een aantal personen zijn die op persoonlijke titel aan de verkiezingen deelnemen is het veld met 44 kandidaten druk bezet. Veel van de 44 kandidaten doen mee niet zozeer omdat ze denken kans te maken, maar om hun persoonlijke brand te versterken of om de zichtbaarheid van hun partij te vergroten in aanloop naar de parlementsverkiezingen in oktober.

Debatten

Ook zwak ontwikkeld in Oekraïne is de traditie van verkiezingsdebatten. Er staan wel debatten gepland op televisie, maar de kans is groot dat de drie kanshebbers op het presidentschap directe confrontaties met elkaar zullen mijden. Daarnaast gebruiken de kandidaten de media nauwelijks om hun concurrenten op inhoudelijke punten aan te vallen. De kandidaten voeren in wezen campagne langs elkaar heen. Wat verder nagenoeg niet bestaat in Oekraïense verkiezingen zijn bijeenkomsten waarop de kandidaten hun aanhangers in verschillende regio’s van het land toespreken. Voorzover verkiezingsbijeenkomsten worden georganiseerd zijn gaat het om strak geregisseerde evenementen met een select publiek. Kandidaten begeven zich niet onder de mensen om rode rozen of groene appels uit te delen en praatjes aan te knopen met burgers. Misschien dat Zelensky, die beloofd heeft alles anders te doen, wel meer de straat zal opzoeken.

Zelensky speelt de rol van president in de politieke comedyserie Sluha Naroda (Dienaar van het volk). Foto YouTube

Met vijf te weken te gaan tot de verkiezing verloopt de campagne relatief ontspannen (al kan dit veranderen). Een mogelijke reden hiervoor is dat minder op het spel lijkt te staan dan in eerdere verkiezingen. Ten tijde van de vorige presidentsverkiezingen hadden de Euromajdanrevolutie en de bezetting van de Krim net plaatsgevonden, was het conflict in het Oosten nog bezig te ontbranden, en was er ook veel instabiliteit elders in het land. Een andere mogelijke reden voor het relatief rustige verloop van de verkiezingscampagne is dat de president van het land niet meer zo uitgebreide formele volmachten heeft als op eerdere momenten.

Waar de machtsverhouding tussen parlement en president toen in het voordeel van de president uitviel, is die verhouding nu meer in balans. De feitelijke manoeuvreerruimte van de president wordt sinds de Euromajdanrevolutie bovendien meer dan voorheen ingeperkt door druk vanuit de civil society en van de kant van internationale partners. Wie ook de volgende president wordt, het zal voor haar of hem bijvoorbeeld moeilijk zijn om de strijd tegen corruptie te verwaarlozen of om af te wijken van de koers van Europese integratie, zeker nu deze koers in de grondwet is verankerd.

Ongeacht het relatief soepele verloop van de campagne gaan de verkiezingen gepaard met de nodige risico’s. Rusland kan de verkiezingen aangrijpen om verdere instabiliteit te creëren door middel van bijvoorbeeld desinformatie of militaire provocaties. Wanneer Tymosjenko of Zelensky wint zal Rusland bovendien mogelijk de nieuwe president op de proef willen stellen. Ook voor wie niet geïnteresseerd in de intriges van de Oekraïense binnenlandse politiek zijn de verkiezingen daarom belangrijk om in de gaten te houden.