Op 18 maart 2014 bekrachtigde Poetin in het Kremlin formeel de inlijving van de Krim bij Rusland. Het was het gevolg van een bliksemactie na de vlucht van president Janoekovitsj. De euforie is over, de Krim heeft logistieke problemen en de Krim-Tataren zijn opnieuw het kind van de rekening.
door Eva Cukier
In een vloek en een zucht was het gebeurd. In februari 2014 sloeg de onrust van het Majdanplein in Kiev over naar de Krim, nog geen maand later werd de Russische vlag gehesen bij het parlementsgebouw van Simferopol. De bijna geweldloze overname werd uitgevoerd door mysterieuze ‘groene mannetjes’: zwaarbewapende, gemaskerde militairen in uniformen zonder kentekenen. Het Kremlin zei aanvankelijk dat het soldaten van de Zwarte Zeevloot waren, de Russische marinebasis in Sebastopol, die rechtmatig waren gestationeerd op de Krim. Ze werden ingezet om Russische landgenoten te beschermen tegen pro-Oekraïense agressie. Maar in plaats van bedreigde landgenoten naar Rusland te evacueren, deed Rusland iets heel anders: het ontfutselde Oekraïne een compleet landsdeel.
'Groene mannetjes' bewaken militaire objecten op de Krim
Begin maart 2014 kreeg Poetin van het Russische Hogerhuis toestemming om de gespannen situatie op de Krim desnoods met militaire middelen te ‘normaliseren’. Oekraïne overwoog in te grijpen, maar zag daar op dringend Amerikaans advies vanaf. Diezelfde maand riepen het parlement van de Krim en de gemeenteraad van Sebastopol eenzijdig de onafhankelijkheid uit. Ze beriepen zich daarbij op Kosovo dat zich in 2008 met westerse steun van Servië had afgescheiden (overigens onder geheel andere omstandigheden). Een inderhaast opgetuigd referendum moest de Russische overname een officieel volksmandaat geven. Volgens de autoriteiten stemde maar liefst 96,77 procent van de bevolking vóór aansluiting bij Rusland, maar die aantallen zijn niet te controleren.
In zijn overwinningsspeech noemde Poetin de Krim, waar de Kievse vorst Vladimir in 988 het christendom had aangenomen, ‘heilige grond’ en de bakermat van de Russische beschaving. De merendeels pro-Russische bevolking was in extase, Oekraïne bleef met lege handen achter. Een jaar later erkende Poetin in de jubileumdocumentaire 'De Krim. Terugkeer naar het moederland' dat Russische militairen waren ingevlogen en dat hij de operatie met slechts vier getrouwen had voorbereid.
Het Westen wijst de annexatie af
De internationale gemeenschap verklaarde het referendum direct ongeldig vanwege de druk van militairen, de openlijke intimidatie van kiezers, de overrompelingstactiek en het negeren van alle juridische randvoorwaarden voor legale afscheiding. Aanwezige journalisten meldden talloze ongeregeldheden, waaronder intimidatie en fraude, er werden zelfs Russische staatsburgers toegelaten tot de stembus. Een resolutie van de VN Veiligheidsraad die de volksstemming illegaal noemde, werd door Rusland geblokkeerd. In antwoord op de annexatie kondigde het Westen een reeks stevige sancties af tegen Rusland.
Hoewel de Krim sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 al vaker onderwerp was geweest van onenigheid, kwam de plotselinge zet van het Kremlin in het Westen voor velen als een verrassing. Weliswaar had Rusland zijn beruchte achtertuinpolitiek eerder met succes bedreven in Moldavië en Georgië, niet eerder waagde Rusland zich aan de formele inname van andermans territorium. Niet alleen schond het daarmee de territoriale integriteit van Oekraïne en daarmee ettelijke internationale verdragen, de brutaliteit van de manoeuvre liet velen sprakeloos achter.
Poetins masterplan
Maar op de Krim en in Oekraïne zelf kwam de annexatie niet als een verrassing. Volgens Kremlin-insiders en militaire analisten was de operatie zelfs al lang tevoren gepland en slechts versneld ten uitvoer gebracht onder druk van de ook voor Moskou onverwachte opstand in Kiev. De Oekraïense toenadering tot Europa, de angst voor een NAVO-basis op de Krim, het historische trauma van verloren grondgebied: het waren allemaal factoren in Poetins masterplan. Moskou liet er dan ook geen gras over groeien: al een dag na het referendum werd een begin gemaakt met het uitdelen van Russische paspoorten en het russificeren van overheidsinstellingen en instituten.
De keuze voor Moskou was voor de overwegend Russisch-georiënteerde inwoners van de Krim een logische. Rusland mag dan zijn eigen problemen hebben, zo redeneerden velen, het is rijker en stabieler dan het onvoorspelbare en door en door corrupte Oekraïne. Door Kiev als boeman en Rusland als moederschoot te presenteren, speelden Russische media handig in op de heersende sentimenten. De Russische propagandamachine, ten tijde van Majdan al flink op stoom, draaide rond de annexatie overuren. De slogan Krym Nasj (‘De Krim is van ons’) werd een hit op sociale media en kreeg niet alleen Poetin-getrouwen, maar zelfs critici van het regime mee. Poetins populariteitscijfers stegen tot ongekende hoogtes.
Rivièra van de Sovjet-Unie
De Krim is door de eeuwen heen vaak het middelpunt van burenruzies geweest. Vanwege zijn strategische ligging in de Zwarte Zee was het een belangrijke buit voor Romeinse, Mongoolse, Ottomaanse en Russische heersers. In 1773 kwam een einde aan de Russisch-Turkse oorlog en werd de Krim een Russische satellietstaat. Tien jaar later annexeerde Catharina de Grote - aangemoedigd door haar protegé en minnaar vorst Potjomkin, gouverneur-generaal van Nieuw-Rusland - het schiereiland officieel. Ze stationeerde haar Zwarte Zeevloot in de door de Russen gebouwde havenstad Sebastopol. Toen de tsarina haar nieuwe grondgebied kwam inspecteren, werden op de Krim ‘Potjomkin-dorpen’ opgetrokken. Schuttingen en façades, bevolkt met weldoorvoede en goedgemutste Russen, moesten de armoedige werkelijkheid aan het keizerlijk oog onttrekken. Tijdens de Krimoorlog, tachtig jaar later, werd het schiereiland opnieuw het middelpunt van een internationale krachtmeting tussen Rusland en het Ottomaanse Rijk, gesteund door Frankrijk en Engeland. De Russen werden verslagen, maar de Krim bleef Russisch.
Onder het latere communistische bewind transformeerde de Krim tot de Russische Rivièra, waar de homo sovieticus kon genieten van zon, zee en strand. Maar voorbij de kuuroorden en schrijversdatsja’s bleef het schiereiland arm. Ter gelegenheid van de 300e verjaardag van de vereniging van Rusland met de Oekraïense kozakkenstaat stond partijleider Nikita Chroesjtsjov in 1954 de Krim af aan de Oekraïense Socialistische Sovjet Republiek. Deze zuiver symbolische daad werd volgens archiefstukken ingegeven door de ‘territoriale nabijheid van de Krim tot Oekraïne, de overeenkomsten in hun economieën en de nauwe relaties op gebied van landbouw en cultuur’. Er zat een zekere logica in: de Krim is slechts via Oekraïne bereikbaar, over de landengte ten zuiden van Cherson.
De Krim-Tataarse leider Moestafa Dzjemiljov, ex-politieke gevangene, mag de Krim niet meer in
Volgens sommigen hoopte Chroesjtsjov met de geste vooral zijn populariteit bij de Oekraïense communistische partij te vergroten. Destijds was het niet meer dan een administratieve herverkaveling, die weinig te betekenen had: Oekraïne zat immers muurvast in de Sovjet-Unie. Maar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 ontstond een afscheidingsbeweging op de Krim. Slechts een krappe meerderheid van de inwoners sprak zich destijds per referendum uit voor autonomie binnen de onafhankelijke republiek Oekraïne. Maar de Krim heeft zich nooit helemaal thuis gevoeld in zijn nieuwe Oekraïense bestemming. En Sebastopol is voor de Russen altijd van grote strategische betekenis gebleven.
Historische missie
De euforie over de spectaculaire inlijving was ook in Moskou groot. Maar de geloofwaardigheid van deze daad, die het Kremlin op zware westerse sancties kwam te staan, hangt af van een succesvolle integratie van de Krim in Rusland. De ontsluiting van het schiereiland blijkt geen eenvoudige klus. De Zeestraat van Kertsj, die de Zwarte Zee verbindt met de Zee van Azov, vormt daarbij een belangrijk obstakel. De negentien kilometer tussen Rusland en de Krim is op dit moment enkel per veerpont te overbruggen. Plannen om de Krim per brug met het Russische vasteland te verbinden bestaan al sinds tsaar Nicolaas II, maar zijn vanwege de geologische hordes en torenhoge kosten nooit ten uitvoer gebracht. Alleen de Duitsers slaagden er tijdens hun opmars in de Tweede Wereldoorlog in een brug te bouwen. Maar Duitsland verloor de oorlog en de brug werd verwoest door ijsschotsen.
Vorig jaar kreeg bouwtsaar Arkadi Rotenberg – jeugdvriend van Poetin en grootverdiener in de bouw rond de Olympische Spelen in Sotsji – de opdracht de brug te realiseren. Drie miljard dollar is gemoeid met de ‘historische missie’ die het imago van Poetin als redder van de Krim moet bezegelen. Dat is een flinke hap uit het federale programma van tien miljard dollar waarmee de Krim uit het slop moet worden getrokken. Ettelijke miljoenen daarvan zijn gereserveerd voor de modernisering van de defensie op de Krim. Om het ingezakte toerisme op te vijzelen krijgt ook het vliegveld van Simferopol een opknapbeurt.
De geldstromen uit Moskou hebben vooralsnog geen einde kunnen maken aan de armoede onder de bevolking. Weliswaar gingen de salarissen en pensioenen omhoog naar Russische maatstaven (een van de lokmiddelen voor de annexatie), dat gold ook voor de prijzen. De regering op de Krim, onder leiding van premier Sergej Aksjonov, heeft moeite om de toebedeelde budgetten effectief te besteden, waardoor de miljoenen net zo snel weer terugvloeien in het federale staatsbudget. De scepsis over de intenties van Moskou groeit. Rusland verkeert sinds de spectaculaire daling van de olieprijs in een economische crisis en is dus niet in staat fors in de Krim te investeren.
Daarnaast oefenen de isolatie van het schiereiland en de kapitaalinjecties grote aantrekkingskracht uit op corrupte en criminele elementen. De cijfers van smokkel, misdaad en geweld stegen in de eerste maanden na de annexatie met vijf tot tien procent. Onder premier Aksjonov, naar verluidt ex-lid van het beruchte maffiasyndicaat ‘Salem’, wordt het web tussen onder- en bovenwereld op de Krim geconsolideerd. Buitenlandse investeerders zijn vanwege de sancties schaars. Israëlische bedrijven - de Krim heeft een grote Joodse gemeenschap - zouden bereid zijn tot flinke investeringen, maar worden afgeschrikt door sanctiedreigingen vanuit Kiev. Het toerisme, een van de belangrijkste bronnen van inkomsten, heeft een forse klap gekregen. Veel Oekraïense bedrijven zijn uit de Krim vertrokken.
Blokkade van het schiereiland
De grootste slachtoffers van de annexatie van de Krim zijn de Krim-Tataren, nazaten van de oorspronkelijke bewoners, die hun ‘hoofdstad’ hebben in Bachtsjisaraj, waar het paleis van de Chan een toeristische attractie was. De Tataarse bevolking werd eeuwenlang gemarginaliseerd door de Russische kolonisator. In 1944 liet Stalin de 250.000 zielen tellende Tataarse bevolking naar Centraal-Azië deporteren op verdenking van collaboratie met nazi-Duitsland. Hetzelfde overkwam veel kleine Kaukasusvolkjes die door de paranoïde dictator als onbetrouwbaar werden beschouwd. Bij die deportatie kwam naar schatting de helft van de Krim-Tataren om. Pas in de jaren ’90 mochten de Tataren terugkeren naar de Krim. Zij waren fervent voorstander van de onafhankelijkheid van Oekraïne en zijn tegen de inlijving van de Krim bij Rusland. Hun leider, parlementslid Moestafa Dzjemiljov, is inmiddels persona non grata op de Krim.
Krim-Tataren en de Rechtse Sector blokkeren bij Tsjongar de toegang tot de Krim (foto Eva Cukier)
Boos over het uitblijven van een duidelijke Krim-politiek van Kiev organiseerden de Krim-Tataren in het najaar van 2015 een wegblokkade op de landengte bij Cherson, die leidde tot maandenlange verkeersopstoppingen, voedseltekorten en een toename van de illegale handel. Hoe kwetsbaar de Krim was bleek toen saboteurs eind 2015 de stroomtoevoer van Oekraïne naar het schiereiland opbliezen. De hele Krim zat rond de jaarwisseling in het donker; Rusland moest haastig noodaggregaten aanvoeren om stroom te leveren.
De Tataarse blokkade, lange tijd gedoogd, wordt inmiddels openlijk gesteund door Kiev met een regelrecht energieconflict met Rusland tot gevolg. Begin dit jaar besloot Oekraïne de herstelde elektriciteitsmasten buiten werking te houden. Daardoor blijft de Krim twintig procent onder de normale energiecapaciteit steken en zitten sommige dorpen nog altijd volledig in het donker. Naar verwachting zal de situatie pas in 2018 met de ingebruikname van twee nieuwe Russische energiecentrales normaliseren.
Klimaat van angst
Op 26 februari 2014, kort na de vlucht van president Janoekovitsj uit Kiev, gingen Krim-Tataren in Simferopol, de hoofdstad van de Krim, massaal de straat op om te demonstreren voor hun rechten. Sindsdien wordt de Tataarse gemeenschap regelmatig opgeschrikt door intimidaties, arrestaties, ontvoeringen en zelfs moorden en vluchtten velen naar het Oekraïense vasteland. Tataarse belangenorganisaties en media werden opgedoekt, Tataarse en andere pro-Oekraïense journalisten opgepakt, de post van verdachte personen geopend. Begin mei verbood het Hooggerechtshof alle activiteiten van de Mejlis, het Tataarse bestuursorgaan, op Russische grondgebied vanwege ‘extremisme’ en het destabiliseren van de situatie op de Krim.
Human Rights Watch spreekt van een klimaat van angst. ‘In twee jaar tijd hebben de autoriteiten gefaald om substantieel onderzoek te doen naar acties van gewapende paramilitaire groepen, betrokken bij martelingen, buitengerechtelijke moorden, ontvoeringen en aanvallen en geweld tegen Krim-Tataarse en pro-Oekraïense activisten en journalisten,’ aldus een rapport van maart 2016.
De van de Krim afkomstige filmmaker Oleg Sentsov verdween in 2015 voor twintig jaar achter de tralies voor het ‘plannen van een terroristische aanslag’. Het proces vertoonde volgens Amnesty International trekjes van een Stalinistisch showproces. Klachten van Sentsov dat hij was gemarteld tijdens de verhoren werden genegeerd. Volgens rechercheurs waren de blauwe plekken het resultaat van ‘sadomasochistische spelletjes’.
De kans dat de Krim ooit weer Oekraïens grondgebied zal worden lijkt uiterst klein. Zowel Moskou als Kiev hanteren een keiharde en weinig constructieve opstelling die geen ruimte laat voor onderhandelingen. De aandacht van het Westen concentreert zich op de voortwoekerende oorlog in het Oosten van Oekraïne, de harde Westerse sancties hebben Rusland verzwakt, maar vooralsnog niet kunnen vermurwen. Ondertussen heeft de internationale aandacht zich verlegd naar Poetins militaire activiteiten in Syrië en heeft Oekraïne moeite de Krim op de internationale agenda te houden. Oekraïne zal zich nooit neerleggen bij de annexatie, net zo min als Rusland het eiland ooit nog terug zal geven.
