Terwijl het wilde kapitalisme zijn intrede deed in Rusland, bleef de overheid volhouden dat ze als vanouds voor de burgers zou  zorgen. Maar de praktijk is veranderd: het sociaal contract met de maatschappij is verbroken, maar de politieke top durft daar niet voor uit te komen, zegt onze cultuurcolumnist Andrej Archangelski. Zij gebruikt lagere ambtenaren als mijnenhonden om de harde boodschap door te laten dringen. Daarna worden zij ontslagen.

Bestuurder Natalja Sokolova uit Saratov: 'Macaroni is overal even duur!' (bron: Youtube)

door Andrej Archangelski

Bijna een jaar geleden, in mei 2018, verdedigde Natalja Sokolova, locaal bestuurder van Arbeid en Migratie van de provincie Saratov op de zitting van Provinciale Staten de beslissing om tot 2020 niks te veranderen aan het minimumsalaris van 3.500 roebel (47 euro) per maand. De provinciale volksvertegenwoordigers herinnerden haar eraan dat 'de voeding van het ezeltje in de dierentuin van Petersburg 10.600 roebel (143 euro) per maand kost'. Natalja Sokolova antwoordde dat ze zelf bereid is rond te komen van 3.500 roebel per maand: 'Ik kan een uitgebalanceerd dieetmenu samenstellen, als ik inspeel op prijskortingen in de winkels. En dan zult u begrijpen dat daarvan te leven valt! U zult jonger, mooier en slanker worden! Macaroni is overal even duur!'

Een half jaar later, in oktober 2018, herinnerden de volksvertegenwoordigers de bestuurder aan haar woorden. Op internet brak een storm van verontwaardiging los - het gedeclareerde inkomen van de bestuurder over 2017 was 2.296.000 roebel (31.000 euro). De landelijke media pikten het verhaal op en de uitdrukking 'macaroni is overal even duur' werd de gevleugelde uitdrukking van het jaar. In mum van tijd werd de bestuurder ontslagen. 

Op 8 november 2018 had een andere bestuurder, Olga Glatskich, chef van het departement van jeugdbeleid van de provincie Sverdlovsk (de hoofdstad is Jekaterinburg) een ontmoeting met locale vrijwilligers. Toen het gesprek kwam op de financiering van speelvelden voor jongeren antwoordde Olga Glatskich: 'De staat is de jeugd niets verschuldigd. Het zijn jullie ouders die jullie wat verschuldigd zijn. Zij hebben jullie gebaard. De staat heeft hen niet gevraagd jullie te baren.'

Bestuurder Olga Glatskich van Jeugdbeleid in Sverdlovsk: 'De staat heeft jullie ouders niet gevraagd jullie te baren' (beelden YouTube)

Ook dit citaat deed de ronde op internet en opnieuw kreeg de frase 'de staat heeft hen niet gevraagd jullie te baren' vleugels. Opnieuw werden er berekeningen gemaakt hoeveel de bureaucraat zelf verdient en het lekte uit dat ze aanspraak maakt op woonsubsidie van de staat. Ook deze bestuurder diende vervolgens haar ontslag in.

Omdat beide schandalen uitgebreid werden belicht door de staatstelevisie rees direct de verdenking dat dat geen toeval was. Op de vraag: wie heeft hier belang bij? antwoordden commentatoren dat het een poging was mensen af te leiden van de impopulaire hervorming van het pensioenstelsel: door het accent te leggen op plaatselijke ambtenaren probeert de staat de verantwoordelijkheid op hen af te schuiven.   

Heb je honger? Neem een moestuin

Maar de golf scandaleuze uitspraken zette zich voort. In december 2018 schreef Marina Antimonova, ambtenaar voor gezinsbeleid van de provincie Samara op internet dat het sterftecijfer in de provincie van januari tot november 2018 hoger was dan het geboortecijfer. Een deelneemster aan de discussie verklaarde dat ze niet van plan is kinderen te baren 'voor een uitkering van 50 roebel' en hen daarna 'met goedkoop voedsel op basis van palmolie' te voeden. De ambtenaar vroeg vervolgens aan de inwoners van de regio of ze vinden dat de staat 'iedereen moet onderhouden'. 'Om kinderen niet te hoeven voeden met slechte levensmiddelen heeft onze generatie tuinen en moestuinen aangelegd. Als je een kind wilt, vind je altijd een oplossing!' schreef Antimonova.

Natalja Sokolova: 'Macaroni is overal even duur!'

Op 6 maart 2019 gaf afgevaardigde Gasan Nabijev op de zitting van Provinciale Staten van Volgograd te kennen dat zij die vandaag de dag een klein pensioentje van 8.000 roebel (110 euro) beuren in hun tijd gewoon slecht hebben gewerkt. Op internet werd die uitspraak uiteraard rap uitgelegd als dat 'de afgevaardigde mensen met weinig geld klaplopers en alcoholici heeft genoemd'.

Op dezelfde dag merkte Olga Beljajeva, chef van het onderwijsdepartement van de provincie Vladimir, in antwoord op de vraag waarom de gratis ontbijten voor sommige leerlingen waren afgeschaft, op dat scholen volgens de Onderwijswet niet verplicht zijn zich bezig te houden met de voeding van scholieren. 'De aankoop en bereiding van levensmiddelen is een zaak van ouders,' zei ze. Dit zong als de meme 'Kinderen voeden is een zaak van ouders' rond op internet.   

Op 7 maart, tenslotte, verklaarde Joeri Vasiljev, de rechterhand van de gouverneur van Tsjoevasjië, de lage salarissen van artsen en leraren uit hun gebrek aan arbeidslust. 'Er zijn inderdaad leraren die weinig verdienen, maar die voeren ook niet veel uit. Fatsoenlijke, gewetensvolle, arbeidzame, volop belaste leraren en artsen krijgen een fatsoenlijk loon,' zei Vasiljev.

Reken niet meer op de staat

Jekaterinboerg, Saratov, Volgograd, Vladimir zijn klassieke provinciehoofdsteden van Rusland. De functionarissen die de scandaleuze uitspraken deden behoren allen tot het middenkader - steunpilaat van het heersende regime. Hun uitspraken raken de sociale sfeer: pensioenen, sociale uitkeringen, subsidie. De kern van al hun uitspraken is: reken niet op de staat, maar alleen op jezelf.

Commentatoren beschuldigen bestuurders ervan dat ze zijn veranderd in een gesloten kaste en niet weten hoe de meerderheid van de bevolking leeft. De overheid in Rusland heeft natuurlijk een heel bijzonder effect op mensen en ambtenaren zijn natuurlijk geen orakels. Maar laten we niet vergeten dat de ambtenaren, zij het onhandig, de positie van de staat en de economie van het staatsbudget proberen te verdedigen. Ze komen niet over als mensen van een andere planeet, zoals de staatsmedia ons willen doen geloven, maar integendeel als een organisch deel van het apparaat. Sterker nog: je kunt die mensen carrièristen in de goede zins des woords noemen.

Natalja Sokolova uit Saratov is haar carrière bijvoorbeeld dertig jaar geleden begonnen als assistent van een afgevaardigde, daarna leidde ze een centrum voor werkbemiddeling en ze werkte zes jaar als regionaal bestuurder. Zoals in haar cv staat maakte ze onderdeel uit van de 'reservekaders' van [president Dmitri] Medvedev - een lijst met de meest veelbelovende bestuurders. Olga Glatskich uit Jekaterinburg was in haar jeugd olympisch kampioen turnen, voltooide daarna de Moskouse Staatsuniversiteit en de Financiële Academie van de regering van de Russische Federatie. In 2016 vroeg men haar leider te worden van het departement jeugdbeleid van de provincie. 

Bestuurder Gasan Nabijev uit Volgograd verweet mensen met een klein pensioen slecht gewerkt te hebben (foto: Stadsdoema)

Natuurlijk gaat dit verhaal ook over het feit dat het Russische establishment de rol van internet nog steeds onderschat. Dat is volstrekt verklaarbaar: van de hoogste tribunes prent men de mensen in dat internet een 'vuilnisbelt' is, smerigheid, waaraan je geen aandacht hoeft te schenken. Maar internet is in Rusland vandaag de dag het enige functionerende instituut van maatschappelijke controle - als je bedenkt dat bijna elke inwoner van Rusland een smartphone heeft.

Leraren die weinig verdienen voeren meestal niet veel uit!

Maar het belangrijkste is dat die Russische ambtenaren los van elkaar allemaal een en dezelfde stelling verkondigen: de staat is jullie niets verplicht! Dat kan geen toeval zijn: je kunt ervan uitgaan dat zij de boodschap verkondigen die sinds het begin van de pensioenhervorming wordt uitgezonden door de hoogste top, door het Kremlin en die er ongeveer zo uitziet: de staat heeft lang voor de mensen gezorgd, maar nu, onder de internationale druk en de sancties, moeten de mensen een deel van hun sociale zorgen voor eigen rekening nemen. 

Weg met het paternalisme

Het is belangrijk te begrijpen dat deze stelling een aardverschuiving is in de ideologie van het Kremlin. In wezen betekent het dat het moderne Rusland geen paternalistische staat meer is. De afgelopen 20 jaar was de formule: de staat neemt de sociale zorg voor de burgers op zich - uitkeringen, subsidies, salarissen - in ruil voor politieke loyaliteit. Paternalisme werd beschouwd als privilege, bonus voor de Russen, die zich, anders dan de burgers van de andere post-sovjetrepublieken, dankzij de hoge prijzen voor olie en gas geen zorgen hoefden te maken over de dag van morgen. De burger werd beschouwd als een heilige koe, die je niet mocht uitschelden wegens zijn luiheid of gebrek aan initiatief. Maar nu herinnert men de mensen eraan dat sociale zorgen een recht maar geen plicht van de overheid zijn. Dit annuleert in feite het vroegere onuitgesproken pact met de samenleving.

Het opmerkelijkste is dat in deze formuleringen van de ambtenaren geen spoor van bedrog of overdrijving merkbaar is. De miljoenen mensen, die de middenklasse van Rusland vormen, rekenen al lang niet meer op de staat maar alleen op zichzelf. Maar bij de meerderheid der Russen veroorzaakt het besef van deze nieuwe realiteit een schok.

Om die massapsychologie te begrijpen moeten we terugkeren naar het jaar 1991, of misschien zelfs iets eerder, naar de nadagen van de USSR, onder Gorbatsjov. Toen werden voor het eerst verschillende vormen van eigendom toegestaan. In de jaren 1991/92 voltrokken zich in Rusland en de andere ex-sovjet-republieken burgerlijke revoluties. Dat betekende een fundamentele verandering van de sociale constellatie. Voortaan kende het land armen en rijken en het werd ieder voor zich.  

Maar het meest sensationele is dat de meerderheid van de Russen in de dertig jaar van hun nieuwe leven eigenlijk nooit heeft begrepen dat er een einde was gekomen aan het socialisme en dat het kapitalisme was begonnen. In de jaren 1990, onder Jeltsin, legde de staat geen nadruk op deze aardverschuivingen, om de mensen 'geen schrik aan te jagen'. En na 2010 begonnen de staatsmedia uit alle macht de boodschap uit te dragen dat het sovjet-systeem het meest rechtvaardige ooit was, waarmee de hoop werd gevoed op de terugkeer ervan. De hoge olie- en gasprijzen hielpen die illusie dat het moderne Rusland eigenlijk een 'verbeterde versie van de USSR' was in stand houden.

Bewustzijn loopt decennia achter

Het resultaat was dat er in de maatschappij niet openlijk werd gediscussieerd over de vraag wat voor land we eigenlijk aan het opbouwen waren. Het bewustzijn van de bevolking loopt nu decennia achter op de economische realiteit. De overheid is erin geslaagd miljoenen mensen in een halfsluimer te houden. Maar nu is er aan die droom een einde gekomen - met het begin van de pensioenhervorming is het naar het schijnt definitief gedaan met de illusies over de terugkeer naar de USSR. En nu begint het miljoenen mensen te dagen wat die nieuwe realiteit eigenlijk inhoudt. Als de staat tegenover niemand nog verplichtingen meer heeft betekent dat automatisch een andere politieke cultuur en een ander niveau van vrijheid. 

Bestuurder Joeri Vasiljev uit Tsjoevasjië: 'Leraren die weinig verdienen voeren ook geen klap uit' (foto Idel.Реалии)

Wanneer de werkelijkheid jarenlang verkeerd is weergegeven dan oogt elke waarheid als cynisme. Zeggen dat 'de staat jullie niets verschuldigd is' klinkt beledigend omdat die woorden juist gericht zijn aan het adres van hen die tijdenlang de steunpilaar van het regime zijn geweest - werknemers in staatsdienst van luiheid beschuldigen is onrechtvaardig omdat de economische politiek van de staat de mensen juist jarenlang deze strategie heeft voorgehouden.

Waarom klinken de woorden van de bestuurders zo provocerend en cynisch? Daar moeten we waarschijnlijk de staatspropaganda voor danken. De taal van het cynisme is in Rusland de norm geworden. Als je op de staats-tv openlijk kunt mijmeren over 'nucleaire ashopen' [de Russische anchorman Dmitri Kiseljov zei in zijn talkshow ten tijde van Barack Obama dat Rusland het enige land is dat in staat is de VS in een radioactieve ashoop te veranderen - red.] als je spreekt over je geopolitieke tegenstanders, dan wordt cynisme vroeg of laat ook ten opzichte van je eigen burgers de norm.    

Het opmerkelijkste is dat de staat er tot op heden niet toe kan besluiten de mensen openlijk te vertellen dat de spelregels veranderd zijn. En daarom dringen de ongelogen woorden over de nieuwe realiteit slechts tot de mensen door als krankzinnige uitspraken van ambtenaren, die vervolgens ook nog eens gestraft worden voor hun eerlijkheid. De gewone woorden 'ieder moet nu voor zichzelf zorgen' zijn in Rusland nog steeds taboe.  

Het paternalisme heeft zijn totale economische mislukking nu wel bewezen. Zij die vroeger de sociale steunpilaren van de staat waren, die leefden 'van het ene salaris tot het andere', die subsidies, uitkeringen en betalingen kregen, zijn nu een rem op de economie geworden. Het systeem kan die last niet meer dragen. Leven als vroeger is niet meer mogelijk, maar niemand van de politieke leiding durft dat vooralsnog hardop te zeggen. Dat is niet zozeer een sociale en economische, als wel een existentiële doodlopende steeg. En dat schept de voorwaarden voor een mentaliteitsverandering in Rusland.