Oekraïne en Rusland drijven steeds verder uit elkaar. Het conflict om het bezit van de Krim en de status van de rebellen-republiekjes in Oost-Oekraïne blijft smeulen. De akkoorden van Minsk worden niet nageleefd en nog bijna dagelijks sneuvelen er soldaten en strijders in het Donbas-gebied. Ondertussen gaan ook de diepe en oude banden tussen Oekraïne en Rusland kapot, of liever gezegd worden welbewust vernietigd. Dat treft de economie, maar in steeds ergere mate ook de cultuur. Met woede en wederzijds onbegrip als gevolg.

door Hella Rottenberg

‘Zij zijn begonnen’, zegt Philip Iljenko van het Oekraïense staatsfilmcomité, als hem wordt gevraagd naar de reden voor het verbieden van Russische films en series in de Oekraïense bioscopen en op de tv. Hij doelt op begin 2014, toen de de Russische televisiezenders voortdurend de boodschap uitzonden dat de protesten op de Majdan het werk waren van de CIA en neonazi’s. De vlucht van president Janoekovitsj werd voorgesteld als een staatsgreep. Tegelijkertijd riep de Russische staats-tv de Russisch-talige bevolking van Oekraïne op in verzet te komen en zich af te scheiden van Kiëv. Intussen werd de Krim door Rusland geannexeerd en escaleerde in Oost-Oekraïne, de Donbas, het gewapende verzet van separatisten tot een oorlog, waarin militairen uit Rusland meevochten tegen Oekraïense bataljons.

Als reactie hierop werden in Oekraïne de Russische televisiezenders van de kabel gehaald. De separatisten in Donetsk en Loegansk deden het omgekeerde: zij haalden de Oekraïense televisie van de kabel en geven sindsdien alleen nog Russische kanalen door.

Zwarte lijst

Vanaf 2015 werden Russische acteurs, zangers en andere artiesten door Oekraïne op een zwarte lijst gezet, als ze zich voor annexatie van de Krim en pro-separatisten in Oost-Oekraïne hadden uitgesproken. Deze mensen kwamen Oekraïne niet meer in en films waarin zij speelden werden verboden. Onder hen beroemde acteurs, zoals Oleg Tabakov en de Franse vriend van Poetin Gérard Depardieu. De lijst werd steeds verder uitgebreid en bestond in april 2016 uit 83 ongewenste vreemdelingen. Daarnaast waren er specifieke films en series die op de zwarte lijst werden geplaatst, omdat ze vernederend waren of agressief. Daaronder bijvoorbeeld de film Taras Bulba naar een verhaal van de (Oekraïense) schrijver Gogol.

Dat was allemaal nog niet genoeg om de Oekraïeners te beschermen tegen Russische ondermijning en opzwepen van separatisme, vond het Oekraïense parlement. Het nam onlangs een wet aan die het vertonen verbiedt van alle films van Russische makelij, die na 1 januari 2014 zijn gemaakt. Januari 2014 markeert volgens Kiëv het begin van de Russische gewelddadige bemoeienis met Oekraïne. Films en series van na 1991 – toen de Sovjet-Unie uiteenviel - die Russische militairen, politie, inlichtingendienst en dergelijke verheerlijken, zijn eveneens verboden. De wet werd op 20 april door president Porosjenko getekend.

Philip Iljenko, hoofd van het Oekraïense Staatsfilmcomité

‘De informatie-oorlog met Oekraïne begon toen Poetin aan de macht kwam’, stelt filmfunctionaris Philip Iljenko in een interview met het Russische internet-magazine Meduza.io. ‘Het bereikte een hoogtepunt in 2008-2010. Deze films cultiveerden het idee van eerlijke, sterke Russische dienstplichtigen. De gewone televisiekijker slikt dat als zoete koek. Vervolgens gaan deze kijkers de straat op en roepen “Poetin , stuur ons troepen”. Als deze troepen verschijnen, dan zorgen ze voor geweld en chaos.’

Te tolerant

Volgens Iljenko was Oekraïne vóór de oorlog in de Donbas ‘veel te tolerant’. ‘Ik denk dat het een fout was, want waar het gaat om informatie en cultuur waren we een kolonie. We volgden niet onze eigen culturele belangstelling en waarden, maar de Russische. Dit zaaide de kiemen voor de problemen met de Krim en Oost-Oekraïne.’

Uit zijn woorden kan worden opgemaakt dat de censuur een tweede functie heeft: het weren van Russische cultuur als zodanig en bevorderen van de Oekraïense. ‘Bepaalde films verbieden is niet onze voornaamste taak. Het belangrijkste wat we doen is de cinema in Oekraïne opbouwen.’

De nieuwe wet maakt het ook onmogelijk om kritische Russische films van na januari 2014, zoals Leviathan van Andrej Zvjagintsev, in Oekraïne te vertonen. Dit doet de Oekraïense filmcritica Aksinja Koerina, eveneens in Meduza.io, verzuchten: ‘Het is schizofreen. Dit verbod helpt op geen enkele manier om de problemen van Oekraïne in de informatie-oorlog op te lossen, het schaadt alleen onze reputatie.’

Oekraïense bibliotheek aangepakt

In Rusland werd als tegenmaatregel de Oekraïense televisie van de kabel gehaald, maar naar verhouding werd daar weinig naar gekeken en is het effect hiervan niet te vergelijken met de Oekraïense verbanning van de Russische zenders. De Russische vijandschap en het wantrouwen jegens Oekraïne uit zich ook in andere maatregelen tegen de Oekraïense cultuur. De Oekraïense bibliotheek in Moskou wordt aangepakt. Die bibliotheek zou in Rusland verboden extremistische Oekraïense boeken in huis hebben en deze uitlenen.

De directrice van de Oekraïense bibliotheek, Natalja Sjarina, werd eerst alleen beschuldigd van het verspreiden van verboden boeken. Op 5 april j.l. werd ze van een tweede en zwaarder strafbaar feit beticht: verduistering van instellingsgeld om haar advocaat te betalen. Dit misdrijf kan worden bestraft met tien jaar gevangenschap. Haar huisarrest, dat eind april afliep, werd meteen verlengd.

Op zoek naar iets russofobisch

Natalja Sjarina is een Russische bibiothecaresse, die vanaf 2010 de Oekraïense bibliotheek leidt. Op 28 oktober 2015 kwam de politie bij haar thuis en op de bibiotheek. Volgens medewerkers vroegen de agenten of er ‘iets russofobisch’ in de bibliotheek stond. Ze namen boeken en brochures in beslag die volgens Sjarina niet in bezit waren van haar instelling. ‘Ik heb erop gelet’, vertelde Sjarina, ‘er stond geen bibliotheekstempel in.’

De beschuldiging die op het onderzoek volgde was een heropening van een zaak die in 2010 begon. Deze zaak werd gesloten na interventie van de toenmalige en inmiddels naar Rusland gevluchtte Oekraïense president Janoekovitsj. Bij de gewraakte literatuur gaat het om de boeken van de Oekraïense ultranationalist en vechtjas Dmytro Kortsjinski. Zijn boeken werden volgens Sjarina in 2011 al verwijderd, nog voor ze in 2013 in Rusland verboden werden. Medewerkers van de bibliotheek kregen van agenten te horen dat de zaak was heropend ‘omdat de politieke situatie is veranderd’.

Voorafgaand aan de doorzoeking was aangifte gedaan door het Moskouse raadslid Dmitri Zacharov. Hij verklaarde dat hij ‘over informatie beschikte dat de bibliotheek nazi-propaganda verspreidde’ en dat ‘deze boeken haat zaaien tussen Oekraïeners en Russen’. Een dag na de doorzoeking besloot het Moskouse stadsbestuur om de bibliotheek onder te brengen bij het Huis van de Nationaliteiten en als aparte instelling op te heffen. De Russische staatstelevisie heeft uitvoerig over de beschuldiging bericht. Volgens NTV voerde de bibliotheek opdrachten uit van de Oekraïense geheime dienst en werd die weer geïnstrueerd door de CIA.

Hongersnood

De Oekraïense bibliotheek in Moskou ging in 1989, op het hoogtepunt van Gorbatsjovs perestrojka, open, na in 1938 tijdens de Stalin-terreur te zijn gesloten. Het was een signaal dat het verboden thema van de door Stalin veroorzaakte hongersnood in Oekraïne bespreekbaar werd. Sindsdien is in Oekraïne veel over de ‘holodomor’, de ‘Oekraïense genocide’, geschreven. Het parlement in Kiëv stelde in 2006 een officiële herdenkingsdatum in om de miljoenen slachtoffers van de gedwongen collectivisatie en de hongersnood te herdenken.

Oekraïense boeken over de hongersnood, die in Moskou te leen zijn, worden nu nageplozen. De politie is op dit moment bezig om gegevens te verzamelen van bezoekers, die juist over deze periode boeken hebben geleend.

Philipp Iljenko 'They started it'. Who Decides what Russian movies to ban in Ukraine