Vijftien jaar geleden werkte de Russische filmmaakster Masha Novikova mee aan een film over het Tsjetsjeense dansgezelschap Daymokh dat door Europa toerde om begrip te kweken voor land en cultuur. Nu ging ze terug om te kijken hoe het collectief functioneert in de dictatuur van Ramzan Kadyrov. Laura Starink zag een ijzingwekkende film over gijzeling en angst. 

Ramzan Achmadov met zijn kleindochter (screenshot uit 'Daymokh')

door Laura Starink

Daymokh van de Russische filmmaakster Masha Novikova is een film over angst. Angst om te praten, angst om je in de kaart te laten kijken, angst om je geliefde familie, angst om kwijt te raken wat je hebt, angst voor wat komen kan. Het is daarmee ook een film over gijzeling en vernedering. Dansers Ramzan en Aiza Achmadov, inmiddels op leeftijd, dwalen door hun kille witte villa in Grozny, de prijs voor hun zwijgen. Witte divans met plastic overhoezen, lange eettafels, ondoorzichtige vitrages voor de ramen en alomtegenwoordig de grote flatscreen van de televisie, als pratend behang, waarop de Tsjetsjeense dictator met zijn gedrongen atletische gestalte en zijn rossige baard orakelt en naar de mond wordt gekeken. Daymokh is dansen voor de dictatuur. Tegen de achtergrond van de rebelse Kaukasus, al eeuwenlang een onrustig gebied voor Russische heersers.    

In 2002 maakte Masha Novikova met cineast Jos de Putter de meermaals bekroonde film Dans, Grozny, Dans over de Tsjetsjeense dansgroep Daymokh (Het land van de voorouders), opgericht door danser en choreograaf Ramzan Achmadov. Als ambassadeur van zijn volk reisde hij met zijn jonge dansers door Europa om de wereld te laten zien dat Tsjetsjenen heus nog andere talenten hebben dan vechten. Maar uit iedere danspas spreekt de martiale traditie van de streek: mannen  van eer met sabels, mutsen en laarzen, vrouwen in sluiers en wapperende gewaden.

Aan het begin van de eeuw oefenden de jonge dansers in de puinhopen van het door de Russen platgebombardeerde Grozny, de hoofdstad van de bergrepubliek. In twee oorlogen met tienduizenden doden werd de opstand door Moskou de kop ingedrukt. Het leidde tot terreuraanslagen in Rusland, zoals de bezetting van een Moskous theater door Tsjetsjeense zelfmoordcommando’s en de gijzeling van een school in Beslan. De overheid maakte daar met geweld een einde aan en daar vielen honderden doden bij.

Poetin benoemde Achmat Kadyrov tot president in Tsjetsjenië en betaalde voor de wederopbouw van Grozny. Achmat kwam in 2004 om bij een bomaanslag in een stadion waar op dat moment ook Daymokh optrad. Poetin wees zijn zoon Ramzan aan als nieuwe marionet. Het Kremlin vult jaarlijks de Tsjetsjeense schatkist om de republiek onder de duim te houden. Ramzan Kadyrov baseert zijn bewind op sport, terreur en islam. Veelwijverij is toegestaan. 

Hoofddoeken in plaats van korte rokjes

Novikova sloot 15 jaar geleden vriendschap met dansers Ramzan en Aiza Achmadov en besloot een vervolg te maken op de film. Hoe vergaat het Daymokh in het Tsjetsjenië van Ramzan Kadyrov? Ze keerde terug en filmde het herboren Grozny, dat schittert met grote moskeeën, minaretten, stadions en pleinen met fonteinen. Overal prijken beeltenissen van Poetin, Ramzan Kadyrov en zijn vader Achmat. Grozny heeft zijn Poetin-boulevard.

Jonge danseressen met Aiza Achmadov, de moeder van Aminat, in de bergen van de Kaukasus (foto film)

De korte rokken en leren jekjes van de meisjes van de jaren negentig zijn ingeruild voor lange gewaden en hoofddoeken. Kadyrov hangt graag in gezelschap van de getatoeëerde biker Zaldostanov van de criminele motorgang De Nachtwolven rond in bokshallen en stadions. Op de in ieder gezin alomtegenwoordige televisie zien we hoe Kadyrov goedkeurend toekijkt terwijl zijn zoon een jonge tegenstander in de boksring binnen veertien seconden knock-out slaat.

De hele dag braakt de televisie beelden uit van de minidictator van de Kaukasus, zijn boksende kinderen, zijn uitvallen naar het verderfelijke Westen, zijn dreigementen tegen homoseksuelen (‘die hebben we hier niet en als we ze hebben dan mogen ze van mij direct door naar Canada’)  en zijn loftuitingen aan het adres van zijn grote steunpilaar Vladimir Poetin. Tsjetsjenië is een staat in de Russische staat en het Kremlin kan daar goed mee leven.

De derde vrouw

Van het idealisme van de Achmadovs blijkt weinig overgebleven. Ze zijn ingelijfd in het gevolg van de president. Dat ingelijfd moet je letterlijk nemen: Aminat, de dochter van het echtpaar en een van de sterdansers en -zangers van Daymokh, werd de derde vrouw van Kadyrov. ‘Dit is niet haar gezin, dit is het gezin van de president,’ zegt Masha Novikova in de voice-over. Staande naast een meer dan levensgrote foto van haar dochter Aminat, in een lange witte jurk met sluier, een grote glazen schenkkan op haar schouder, babbelt Aiza met haar kleindochtertje: ‘Als jij straks groot bent ga je ook dansen, net als tante Aminat.’ Zittend op de bank vertelt Aiza dat haar dochter nu adviseur culturele zaken is bij Kadyrov: ‘De Almachtige moet wel van haar houden dat haar carrière zo gelopen is.’ Voor Aiza telt maar één ding: nooit meer oorlog en Kadyrov vormt daarvoor de garantie. Voor haar is alles daaraan ondergeschikt.

Waar moeder Aiza de vlucht naar voren heeft gekozen zit vader Ramzan als gebiologeerd naar de deprimerende tv-beelden van Kadyrov te kijken. Na zeven jaar vice-minister van cultuur te zijn geweest heeft hij zich aan de politiek weten te ontworstelen. In Dans, Grozny, dans uit 2002 was Achmadov een krachtige jonge man met donkere manen, nu is hij een stille grijsaard met een bril, die het collectief probeert te blijven inspireren door een videoclip met ze op te nemen in een van Tsjetsjeniës beroemde stenen wachttorens in de bergen. Kun je je verstoppen in torens uit het verleden als het regime rondom torens van de macht heeft opgetrokken? vraagt Novikova zich af. Achmadov hijst zich in een strak uniform met bontmuts van astrachan. 'Vroeger zat die riem me niet te strak,' mompelt hij als hij zijn dolk omgordt. 

‘Onze beste mensen zijn omgekomen in de laatste twee oorlogen,’ zegt Ramzan Achmadov, zelf in ballingschap in Kazachstan geboren. Net als vele andere sovjet-volkjes werden de Tsjetsjenen op bevel van Stalin op beschuldiging van collaboratie met nazi-Duitsland gedeporteerd. Hij keerde terug met zijn familie toen hij twee, drie jaar oud was. Een ereplaats is in de vreselijke villa ingeruimd voor een groot portret van zijn ouders, die volgens hem een prachtig huwelijk hebben gehad. Ze ogen als een anachronistisch modern echtpaar. Ramzan schiet vol als hij voor hun foto staat.

De dansers van Daymokh zijn door Kadyrovs derde vrouw Aminat niet in de steek gelaten. Ze kregen woningen en de repetitieruimte is spic en span op orde. Maar Kadyrov heeft al een nieuw danserscollectief (Vajnach) om zijn heerschappij luister bij te zetten. De sterke jongemannen in witte uniformen met patroongordels hebben zonder uitzondering korte baardjes en beginnende buikjes. 'Ik zou nu niet meer bij Daymokh willen dansen,' zegt een van de vroegere Daymokh-jongeren, inmiddels ook vader van een jong gezin. 'Dansen is entertainment geworden'. Dat is een zwaar understatement: dansen is een hoeksteen van het bewind van Kadyrov geworden. De dansers van Vajnach voelen zich daar zo te zien prima bij. Ze zijn trots op hun werk en op hun leider.

Ramzan Kadyrov met zijn moeder in de zaal, voorafgaande aan zijn beëdiging na zijn herverkiezing als president (foto film)

Het is verdraaid moeilijk om te filmen in Tsjetsjenië, waar mensen bang zijn om je in vertrouwen te nemen. Homo's worden er zwaar vervolgd, journalisten verjaagd, activisten van ngo's opgepakt. Ojoeb Titijev, vertegenwoordiger van de antistalinistische organisatie Memorial in Grozny, tot vier jaar strafkamp veroordeeld op verdenking van het bezit van 180 gram marihuana, volgens mensenrechtenactivisten in zijn auto achtergelaten door de politie. Het is razend knap dat het Novikova is gelukt een zo intiem beeld te geven van het leven in de dictatuur van Kadyrov. 

Bloedstollend zijn de beelden van de in Tsjetsjeens kostuum gestoken dictator die om zijn derde vrouw Aminat heendanst. Haar machteloze vader filmde Novikova terwijl hij zijn in het wit gebakerde tweede dochter van Aminat in ontvangst neemt. Voor de uitstalkast met prijzen van Daymohk in zijn villa wiegt hij zijn kleindochter in zijn armen, terwijl hij voor haar bidt tot Allah. Een jaar geleden reed hij zich te pletter tegen een boom in de bergen van de Kaukasus. Hij overleefde het auto-ongeluk.

Hier vindt u informatie over de vertoning van Daymokh in de Nederlandse filmhuizen

.