Het leek een overwinning voor Oekraïne: de patriarch van Constantinopel erkende begin dit jaar de onafhankelijkheid van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne. Dat veroorzaakte een breuk met de Oekraïens-orthodoxe kerk van het Moskouse patriarchaat, in het land nog steeds de grootste kerkorganisatie. Maar de problemen zijn de wereld niet uit: slechts weinig parochies zijn naar de nieuwe kerk overgestapt. En volgens de Russische kerkexpert Sergej Tsjapnin blijkt zij vooral een kloon van de Moskouse kerk: klerikale ruzies, ouderwetse protocollen, afstoting van jongeren en anachronistische pauselijke pretenties. Een gemiste kans.
In december 2018 vierde Kyiv bij het Sofiaklooster de onafhankelijkheid van de Oekraïens-orthodoxe kerk van Moskou (foto twitter)
door Sergej Tsjapnin
In januari 2019 verleende de Oecumenisch patriarch van Constantinopel, Bartholomeus, per kerkelijk decreet ‘autocefalie’, oftewel volledige autonomie, aan de Oekraïens-orthodoxe Kerk. De autocefalie had echter niet alleen vurige voorstanders, de tegenstanders waren niet minder fel. Het gevolg was dat de grootste en tot dan toe enige canonieke Oosters-orthodoxe Kerk in Oekraïne, de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Moskouse patriarchaat, alleen kwam te staan, terwijl de voormalige schismatici en slechts twee bisschoppen uit de Kerk van het Moskouse patriarchaat opgingen in de nieuwe autocefale Oekraïense Kerk.
Patriarch Bartholomeus is er met andere woorden niet in geslaagd de situatie radicaal te wijzigen. De orthodox-gelovigen in Oekraïne blijven verdeeld, aangezien patriarch Kirill van Moskou en heel Rusland de eucharistische omgang met Bartholomeus heeft verbroken, waardoor gemeenschappelijke gebedsdiensten onmogelijk zijn. Ook werd in maart een nieuwe Oekraïense president gekozen, die de autocefalie minder actief zal steunen dan de vorige president heeft gedaan. Ten slotte zijn er interne conflicten ontstaan binnen het episcopaat van de nieuwe Kerk. Welk lot staat de Oekraïens-orthodoxe Kerk nu te wachten?
De president en de autocefalie
De Oekraïense autocefalie was in de eerste plaats een politiek project, een van de pijlers onder het verkiezingsprogramma van Petro Porosjenko, de voormalige president van Oekraïne. In het hele land hingen zijn aanplakbiljetten met de slogan: ‘Armia! Mova! Vira!’ (Leger! Taal! Geloof!). Maar zijn verkiezingscampagne heeft Porosjenko uiteindelijk niet de overwinning bezorgd, een overtuigend bewijs dat zelfs religieuze kwesties met sterk nationalistische en politieke accenten het electoraat niet voldoende aanspreken. Politicologen zeggen dat godsdienstkwesties in de afgelopen verkiezingen nauwelijks een factor van belang waren. Maar ook al bracht het hem de overwinning niet, zonder autocefalie had Porosjenko de tweede kiesronde wellicht niet gehaald en mogelijk niet alleen van Zelenski, maar ook van Timosjenko verloren.
Drie kerken, drie schisma's
Oekraïne had tot 15 december 2018 drie orthodoxe kerken.
Verreweg de grootste is de Oekraïens-orthodoxe Kerk die na de Oekraïense onafhankelijkheid van 1991 bleef vallen onder het Moskouse Patriarchaat. In 1992 scheidde metropoliet Filaret zich af van die kerk en vestigde de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het Kievse Patriarchaat. Die werd door Moskou en de in de orthodoxie leidende patriarch van Constantinopel, Bartholomeus, in de ban gedaan. Tot slot was er nog een kleine Oekraïense Autocefale Kerk die ontstond na de Russische revolutie in 1921, onderdrukt werd door de communisten en na het uiteenvallen van de USSR werd heropgericht.
De laatste twee zijn op 15 december 2018 herenigd in de Orthodoxe Kerk van Oekraïne. Deze is tot woede van Moskou begin dit jaar door Constantinopel erkend als een onafhankelijke orthodoxe kerk. Maar ze blijft kleiner dan de Moskouse tak van de orthodoxe kerk in Oekraïne, die zetelt in het beroemde Holenklooster in Kyiv. Constantinopel hief met de tomos, het kerkdecreet over de erkenning van de onafhankelijkheid, het ene schisma op, maar de patriarch van Moskou creëerde meteen een nieuw schisma door met Bartholomeus te breken.
De nieuwe Oekraïense president Vladimir Zelenski (van joodse komaf - red.) heeft voor een uitgesproken seculiere gedragslijn gekozen. Hij laat zich maar zeer mondjesmaat uit over godsdienstige kwesties: ‘Er zijn van die dingen die in de familie bij ons aan tafel nooit besproken worden. Dat heeft mijn vader me geleerd. Ik bespreek ze met niemand. Met name de godsdienstkwestie. Wij bespreken nooit zaken die verdeeldheid zaaien binnen familie en maatschappij. Ik doe dat nooit. Maar ik geloof wel in God.’ Zelenski heeft trouw gezworen op het Evangelie, maar dat was omdat hij niet met de traditie wilde breken, zo heeft hij verklaard. Het heeft er alle schijn van dat de Oekraïense samenleving zo hunkert naar nieuwe gezichten in de politiek, dat ze volkomen bereid is voorbij te gaan aan de religiositeit van haar president.
Oekraïnes nieuwe president Zelensky ontmoette op 30 april 2019 metropoliet Onoefri van de Oekraïens-orthodoxe kerk van het Moskouse patriarchaat (foto persdienst Oekraïens-orthodoxe kerk)
Doordat Porosjenko in zijn verkiezingscampagne het thema van de onafhankelijke kerk uitbaatte, is Zelenski zich daar juist van gaan distantiëren. Dat was te voorzien: de Oekraïense maatschappij is merkbaar toe aan verandering, en veel van wat de vorige president heeft gedaan zal de nieuwe resoluut herzien. Niet dat Zelenski zich tegen de autocefalie zal keren, maar hij zal haar ook pas na een lange tussenpoos steun kunnen verlenen.
Toch is moeilijk te zeggen of dat cruciaal zal zijn voor de autocefale Kerk of voor haar antagonist, de Kerk van het Moskouse patriarchaat. De gehoopte overgang [van onder Moskou ressorterende parochies - red.] naar de autocefale kerk gaat aanzienlijk langzamer dan verwacht. Het afgelopen half jaar zijn er niet meer dan vijfhonderd parochies overgestapt naar de nieuwe kerk en daarmee blijft de Oekraïense Kerk van het Moskouse patriarchaat onmiskenbaar de grootste in Oekraïne. De wetswijzigingen die deze kerk dwongen zich opnieuw te registreren zijn opgeschort en worden mogelijk ingetrokken. Als gevolg daarvan is er een wankel evenwicht ontstaan.
Conflict tussen oud en nieuw gezag
Vanaf de oprichting werd met het bestuursstelsel van de nieuwe autocefale kerk de kiem gelegd voor een potentieel conflict. Dat komt hier op neer: patriarch Bartholomeus verbood Filaret – de zelfbenoemde patriarch van Oekraïne die toonaangevend was onder de voormalige Oekraïense schismatici – zich verkiesbaar te stellen als hoofd van de nieuwe kerkorganisatie. Filaret wist vervolgens zijn naaste medewerker, metropoliet Epifanius, tot hoofd van de Kerk te laten verkiezen. Hierna werd een conflict onvermijdelijk: het gezag was rechtmatig van meester op leerling overgegaan, maar de meester weigerde dit pertinent te erkennen.
‘Patriarch’ Filaret beschuldigde Epifanius van het verbreken van de stilzwijgende afspraken die afgelopen december voorafgaand aan het Eenwordingsconcilie zijn gemaakt. Filaret poogde toen de interne bestuurszaken voor zichzelf te houden en liet de externe contacten aan Epifanius over.
Een paar weken geleden is dit conflict naar buiten gekomen en heeft een absolute meerderheid van de bisschoppen de kant van Epifanius gekozen. Filaret heeft praktisch al zijn invloed verloren en kwam letterlijk geïsoleerd te staan, maar legt zich niet bij de nederlaag neer. Hij volhardt in zijn strijd, al zal dat nauwelijks tot enig resultaat leiden.
Door deze ruzie werd de bijeenkomst van de Heilige Synode van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne, in mei, een intensieve werkvergadering. Besluiten van de Synode geven de richting aan waarin de nieuwe kerkorganisatie zich wil ontwikkelen. De belangrijkste conclusie is nogal verrassend: de Orthodoxe Kerk van Oekraïne slaagt er niet in zich te ontworstelen aan de aantrekkingskracht van de Russisch-orthodoxe Kerk en blijft deze in veel opzichten imiteren. Hier volgen slechts een paar voorbeelden.
1. Verouderde verslaglegging
De vormgeving van de synodebesluiten als aparte protocollen, volgens de kerktraditie ‘journalen’ genoemd, ziet er hopeloos ouderwets uit. Voor oude orthodoxe kerken kan het lastig zijn die journalen af te schaffen, maar een nieuwe kerkorganisatie had best voor een andere verslaglegging mogen kiezen. Helaas had de Synode geen zin er zelfs maar over na te denken.
2. Jeugdwerk
De ervaring van de laatste jaren heeft duidelijk uitgewezen dat speciale bureaucratische kerkorganisaties, zowel nu als in de toekomst, ongeschikt zijn voor jeugdwerk. Die hebben hun gebrek aan effectiviteit al bewezen. Dergelijke organisaties zijn voornamelijk verzamelplaatsen van op carrière beluste jongeren, die terecht menen dat medewerking verlenen aan zulke organisaties bevorderlijk is voor hun carrière.
Het probleem is dat de grote kerkorganisaties in de postsovjet-werkelijkheid niet aan jeugdwerk doen, maar gebruik maken van de jeugd. Je proeft het verschil, zoals dat heet. Een deel van de jongeren snapt dat donders goed en probeert op zijn beurt gebruik te maken van deze kerkorganisaties, maar de meesten haken ontgoocheld af. In Moskou stuurt men zulke jongeren bijvoorbeeld regelmatig naar een ‘zegening van de patriarch’ om verzekerd te zijn van een massale opkomst. Je kunt nauwelijks een betere manier verzinnen om te garanderen dat de jeugd een afkeer krijgt van de Orthodoxe Kerk en de patriarch persoonlijk. Maar omdat het een fraai plaatje en een paar mooie zinnen in de krant oplevert, worden zulke bijeenkomsten jaar in jaar uit herhaald.
Op 24 mei besloot de Orthodoxe Kerk van Oekraïne in dezelfde voetangel te stappen, en voor de zekerheid meteen maar twee keer. Er werd een Synodaal bestuur opgericht voor samenwerking met patriottische, maatschappelijke jeugdverenigingen en gelijk ook maar een Synodaal bestuur jeugdzaken. Wat een afgrijselijke bureaucratentaal – een 'bestuur jeugdzaken'. Alleen al bij het zien van zo’n naam maken jongeren dat ze wegkomen.
In Rusland wordt de Synodale afdeling jeugdzaken daarom in de wandelgangen al een paar jaar de ‘Afdeling jeugdbestrijding’ genoemd. Nu komt daar in Oekraïne nog een ‘Bestuur jeugdbestrijding’ bij.
3. Orthodox papisme
In de statuten van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne is de rol van het kerkhoofd aanzienlijk bescheidener. Je zou verwachten dat ook het kerkbestuur daardoor een meer democratisch, conciliair karakter zou krijgen. Hoe men omgaat met de 'zegening' geldt nu als een van de belangrijkste graadmeters voor orthodox-papistische tendensen. Traditioneel worden alle bisschoppen in de orthodoxe kerk geacht als gelijken met elkaar om te gaan, jongere bisschoppen smeken niet om de zegen van oudere. Behalve in de Russisch-orthodoxe Kerk, waar bisschoppen net als leken en priesters vragen om de zegen van de patriarch. Dat onderstreept zijn bijzondere, exclusieve status als de ‘orthodoxe paus van Rome’, als je ervan uitgaat dat Moskou het Derde Rome is.
Metropoliet Epifanius van de nieuwe Orthodoxe Kerk van Oekraïne (foto kerkelijke persdienst)
De Orthodoxe Kerk van Oekraïne heeft waarlijk genoeg aanleiding de fouten en verdorven praktijken van Moskou te vermijden, maar nee: ook in deze nieuwe kerk moeten bisschoppen de zegen van het kerkhoofd vragen. Voorlopig nog maar in één geval: als ze naar het buitenland gaan. De Synode heeft besloten dat de bisschoppen metropoliet Epifanius niet alleen van hun buitenlandse reizen vooraf op de hoogte te stellen, maar ook om zijn ‘zegening te ontvangen’. Welaan, alle begin is moeilijk! Maar die zegening zal een soort toestemming worden en zo is de geest van het papisme ook in Oekraïne uit de fles. Over zo’n 10-15 jaar zal men ook de hand van de Kievse metropoliet kussen.
Ruzie tussen Epifanius en Filaret
In de controverse tussen Epifanius en Filaret stond de Synode kalm en vastberaden aan de kant van eerstgenoemde. Men heeft ervoor gekozen ‘patriarch’ Filaret langzaam weg te drukken uit het publieke kerkdomein dat onder gezag van Epifanius ressorteert. Alle stilzwijgende onderlinge afspraken die de twee maakten zijn verworpen. Dat was voorspelbaar en geheel onvermijdelijk.
De Grieks-orthodoxen van Constantinopel zijn de nieuwe beschermheren van metropoliet Epifanius. Alleen zij kunnen zorgen voor internationale erkenning van de nieuwe Kerk. Tegen de verwachting in is het niet gelukt deze snel te verwerven, en zolang dit niet is gebeurd ligt het lot van de Kerk volledig in handen van patriarch Bartholomeus. Niet uitgesloten is dat het nog jaren gaat duren. Dus zullen de bisschoppen van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne zich hierbij neer moeten leggen en zich erop moeten instellen dat de Grieken de facto het leven van de kerk zullen beheersen.
‘Patriarch’ Filaret gaat een uiterst lastig jaar tegemoet. De aandacht en eerbewijzen waaraan hij gewend was kunnen zomaar in rook opgaan. De Synode heeft besloten het dertigjarig jubileum van de Oekraïense Autocefale Orthodoxe Kerk (OeAOK) in Lviv te vieren [Deze Kerk was naast de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het patriarchaat Moskou en de Oekraïens-orthodoxe Kerk van het patriarchaat Kiyiv de derde Oosters-orthodoxe Kerk in Oekraïne, red.]. Een besluit met serieuze politieke consequenties.
Het ligt voor de hand dat Epifanius een gebaar wenst te maken naar de bisschoppen van de kleine Autocefale Kerk, die in december voltallig naar het Eenwordingsconcilie kwamen en hun volledige loyaliteit aan metropoliet Epifanius hebben bewezen. Zij moesten op een of andere manier bedankt worden, en dan is een groot feest (volgens de oude sovjet-traditie) een passende manier om je dankbaarheid te tonen.
Tegelijk biedt dat metropoliet Epifanius de gelegenheid om ‘patriarch’ Filaret in de schaduw te houden, omdat hij niets van doen heeft met deze viering. Gezien de gespannen verhoudingen tussen Filaret en het episcopaat van het OeAOK, is het uiterst onwaarschijnlijk dat hij een uitnodiging ontvangt om de plechtigheid in Lviv bij te wonen.
5. Viering van het dertigjarig jubileum van de Autocefale Kerk
Maar de viering is tevens een zeer ondiplomatiek gebaar richting het Patriarchaat van Constantinopel. Vanuit het canoniek recht bezien was er in 1989 helemaal geen ‘wedergeboorte’ van de Oekraïense Autocefale Orthodoxe Kerk. Het kerkdecreet over autocefalie is pas een half jaar oud. Hoe kan er dan sprake zijn van een dertigjarig jubileum?
Strikt beschouwd is het een viering van dertig jaar schisma in Oekraïne. Is dat wel passend voor een feest? Zelfs voor de Grieken is het een bittere pil, ook al zullen ze er vast niets van zeggen omdat ze de verhoudingen niet op scherp willen zetten. Daarbij past de viering zelf voor de Kerk in het grote plaatje van de anti-Russische beeldvorming. Uit canoniek oogpunt mag de viering dan onacceptabel zijn voor de Grieken, uit ideologisch oogpunt komt ze goed uit.
Ondanks de talrijke problemen ontwikkelt de situatie zich als voorzien: als eerste etappe is er (volledig succesvol) een Eenwordingsconcilie gehouden, als tweede etappe staat gepland ‘patriarch’ Filaret alle steun van het episcopaat te onthouden en hem zijn macht volledig af te nemen. Deze taak is ook praktisch al volbracht. De vraag is nu: hoe verder? Hoe moet de nieuwe Kerk er uit komen te zien? De Orthodoxe Kerk van Oekraïne heeft tot nog toe geen enkel idee. Alles wordt op zijn beloop gelaten, wat niet resulteert in iets nieuws, maar in een kloon van de Russisch-orthodoxe Kerk.