De Amerikaanse HBO-televisieserie 'Chernobyl' is een knappe reconstructie van het leven in de Sovjet-Unie van midden jaren '80. Er kloppen een aantal dingen niet, maar de serie is heel geslaagd als 'leerstuk' over het Sovjet-systeem, vindt Raymond van den Boogaard, die ten tijde van de kernramp als correspondent in Moskou werkte en werd uitgelachen toen hij geen melk dronk uit angst voor radioactieve besmetting.

door Raymond van den Boogaard

Voor wie de ramp in Tsjernobyl op afstand in de Sovjet-Unie heeft beleefd, zoals ik, is kijken naar de fantastische HBO-serie 'Chernobyl' een welhaast pijnlijke belevenis. Je zou het willen vergeten: die pijnlijke minachting voor de belangen van de bevolking, de kwaadaardige manier waarop Westerse media die over de ramp trachtten te berichten werden beschuldigd van Sovjet-vijandige politieke bedoelingen, die volkomen naïviteit waarmee ook ontwikkelde Sovjet-burgers reageerden op berichten over de gevaren waaraan zij waren blootgesteld.

Scène uit de serie. Foto HBO

En dat allemaal, in eerste instantie, vanwege een ideologisch dogma: Sovjet-kerncentrales waren veiliger dan die in het kapitalistische Westen omdat zij niet met winstoogmerk werden gebouwd. Vooral sinds het ongeluk met de centrale in Three Mile Island in de Verenigde Staten in 1979 was die boodschap er door de officiële propaganda flink ingeheid. Dus toen op 26 april 1986 als gevolg van een verkeerd uitgevoerde test een explosie het dak van reactor vier in Tsjernobyl wegblies, was dat iets wat in het ideologisch gedreven Sovjet-systeem niet kon bestaan.

'Niets aan de hand'

En die dus zoveel mogelijk moest worden ontkend en genegeerd. Het duurde dagen voordat het nabij de reactor gelegen stadje Pripjat werd ontruimd. Toen door de aankomst van een radio-actieve stofwolk in West-Europa zwijgen niet langer een optie was, loog men dat er weliswaar een ongeluk was gebeurd, maar dat de zaak volkomen onder controle was. Op 1 mei nog liet de Sovjet-televisie, die anders alleen beelden van de 1-meioptocht in Moskou, Leningrad en de republiekshoofdsteden toonde, ook de optocht van arbeiders en schoolkinderen in Gomel zien – het stadje in Belarus waarvan we nu weten dat het de volle laag radioactief stof had opgelopen. Een nadere motivatie voor de vertoning van deze beelden liet het tv-journaal Vremja achterwege, maar het waarom was wel duidelijk: er was niets ernstigs aan de hand, het Sovjet-volk liet zich niet gek maken door Westerse propaganda over een grote ramp.

'Tsjernobyl' is, achteraf, wel voorgesteld als het keerpunt in de geschiedenis van 'perestrojka', de hervormingspolitiek van de een jaar tevoren aangetreden partijleider Michail Gorbatsjov – als het moment waarop in de Sovjet-leiding duidelijk werd dat het Sovjet-systeem in zijn toen bestaande vorm niet door kon gaan. Ik heb dat altijd als een mythe beschouwd – en terecht gaat de HBO-serie niet mee met deze gedachte. Gorbatsjov komt wel voor in de serie, als voorzitter van nogal onwaarschijnlijk ogende vergaderingen in het Kremlin over de ramp, waarbij hij zich zoveel mogelijk op de vlakte houdt.

Gorbatsjov zweeg maandenlang

In werkelijkheid is het moeilijk voorstelbaar dat de secretaris-generaal van het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie vergaderingen met experts zou bijwonen, zoals in de serie getoond wordt. De ramp, en de manier waarop de ramp door het Kremlin zoveel mogelijk werd verdoezeld waren zeker een treffende demonstratie van de onwaarschijnlijke onmacht waartoe het Sovjet-systeem in de jaren 1980 was vervallen – Gorbatsjovs voornaamste argument voor 'perestrojka'. Niet alleen werd de ramp aanvankelijk ontkend en gebagatelliseerd – niemand wist ook aanvankelijk wat te doen om de schade te beperken. Gorbatsjov zweeg in de openbaarheid, maandenlang, al was het maar om niet verantwoordelijk te worden gehouden voor de gang van zaken.

Zeker was er, toen de plaatselijke autoriteiten waren ontwaakt uit hun aanvankelijke verstijving – iets wat niet hoorde te gebeuren was toch gebeurd – sprake van veel heldendaden bij het beperken van de schade aan mensen, omgeving en reactor. 'Chernobyl' laat goed zien hoe duizenden die, al of niet vrijwillig, betrokken waren bij het doven van de kernsplijting en het beperken van de straling, hun plicht deden, veelal in de zekerheid van een wisse dood. Dat is de andere kant van de minachting voor mensenlevens in Rusland – de vanzelfsprekendheid waarmee individuen zich opofferen voor de collectieve zaak.

Onkunde en ontkenning

Maar dat maakt de aanvankelijke gang van zaken niet minder schokkend. Ik herinner me dat na een week waarin de Sovjet-media de ramp grotendeels hadden genegeerd – klein ongelukje, onder controle – het partijblad Pravda er voor het eerst een artikeltje over had. De brandweerlieden die als eerste bij de reactor aankwamen, kon je daarin lezen, begrepen onmiddellijk dat deze brand niet met water geblust kon worden – of woorden van gelijke strekking. De geoefende Sovjet-krantenlezer wist dat als zoiets in Pravda stond, vermoedelijk het omgekeerde waar was. En dit geval was dat ook zo, zoals in de HBO-serie getoond wordt: de brandweer zette er gewoon de spuit op. Geen van de brandweerlieden heeft dit overigens overleefd – de enorme hoeveelheid directe, zogeheten gamma-straling maakt dat sommigen al op de plaats des onheils in elkaar klapten en anderen later een gruwelijke dood stierven.

Brandweermannen zonder bescherming aan het blussen. Beeld uit tv-serie. Foto HBO

Dat had geen verrassing hoeven zijn, wist ik destijds al. Voordat ik in Moskou correspondent werd, was ik in militaire dienst in Nederland namelijk een zogeheten NBC-functionaris geweest. Het was  mijn taak om na de inzet van een kernwapen te berekenen hoeveel straling een bepaald onderdeel had opgelopen en aan de hand van handige tabellen te rapporteren in hoeverre zo'n onderdeel nog inzetbaar was: met zoveel 'rad' in hun lijf kon compagnie X bijvoorbeeld nog twee uur een eenvoudige taak uitvoeren als het bewaken van een brug, daarna zou die compagnie daarvoor te ziek zijn. Mijn tabel gaf de verschijnselen, van braken tot loslatende huid enzovoorts, vrij precies weer.

Maar zelfs in Pripjat, het stadje onder de rook van Tsjernobyl waar de meeste werknemers van de kerncentrale woonden, was er geen begrip van de gevaren. Er waren niet eens jodium-tabletten voorhanden – eerste voorzorg tegen radioactieve stoffen die de neiging hebben zich in de schildklier te nestelen. De reconstructie van Pripjat, een Sovjet-modelstad, is trouwens een van de sterkste punten van deze tv-serie. Alles klopt, van de frisse flats tot de kinderspeelplaatsen. Zelfs de auto's hebben authentieke nummerplaten van de Kiev-oblast, de provincie waartoe Pripjat behoorde.

Die montere ontkenning van elk gevaar was op zich verrassend. Tijdens het bezoek aan bedrijven – vast ritueel onderdeel voor een 'burgerlijke correspondent' als schrijver dezes – zag je soms in de toegangshal borden met instructies 'wat te doen bij een kernbom'. Zulke borden waren in strijd met het toen geldende Salt-akkoord dat, ter behoud van de wederzijdse kwetsbaarheid, beperkingen stelde aan preventieve bescherming bevolking tegen kernwapens. Om die reden waren die borden, wanneer de correspondent bij het betreden van de fabriek voor zo'n bord belangstelling had getoond, meestal  verdwenen tegen de tijd dat hij het bedrijf weer door de hal verliet.

Melk-boycot

Dat de gemiddelde Sovjet-burger zulke propaganda-borden aan zijn laars lapte was natuurlijk bekend, maar dat hij zó weinig idee zou hebben van de gevaren van een kernsplijting was desondanks verbazingwekkend. Opgejut door berichten uit Nederland weigerde ik in de eerste dagen na de ramp in Moskou melk te drinken – dat de wind niet onze kant opgestaan had, werd pas later duidelijk. Mijn Russische omgeving vond mijn melk-boycot absoluut lachwekkend. In de serie is een waar gebeurde scène te zien waarbij een menigte inwoners van Pripjat vanaf de spoorbrug, waar je een mooi uitzicht had op de verongelukte reactor, gaat kijken naar de prachtige lichteffecten, die het resultaat zijn van de ionisatie van moleculen in de dampkring. Alsof het vuurwerk was. Niemand van hen overleefde.

Medewerker van de kerncentrale kijkt wat er is gebeurd in Blok 4. Scène uit serie. Foto HBO

'Chernobyl' is een Amerikaanse televisieserie, geschreven en bedacht door Craig Mazin en geregisseerd door Johan Renck. Dat heeft het voordeel van een zekere onbevangenheid bij de schildering van de ramp, maar het nadeel dat, overeenkomstig de conventies van een Amerikaanse rampenfilm, de handeling is opgetuigd met het persoonlijke verhaal van protagonisten waarmee de kijker geacht wordt zich te kunnen vereenzelvigen. Die personalisering is het zwakste element in de serie. Dat twee Russische atoomgeleerden zich hardop verzetten tegen de dictatuur van de leugens rondom Tsjernobyl is nogal ongeloofwaardig – vooral in de termen waarin ze dat doen.

Amerikaanse verbeelding

De zwakste aflevering in deze mini-serie is dan ook de laatste, vijfde. Die is in feite één lange rechtbank-scène, waarin onze held en heldin het systeem aanklagen, en het gebrek aan verantwoordelijkheidsbesef dat zowel de ramp zelf als de veronachtzaming van de gevolgen mogelijk heeft gemaakt. Zo'n bevrijdende catharsis is er in werkelijkheid echter helemaal niet geweest en die rechtbank ziet er vreemd uit, meer als een Amerikaans tribunaal.

Zo zijn er meer bevreemdende elementen voor wie de Sovjet-Unie gekend heeft. Dat een plaatsvervangend hoofd van de geheime dienst KGB een burger in de cel hoogstpersoonlijk komt intimideren, en zeggen dat ze haar mond moet houden over wat ze weet, is zeer onwaarschijnlijk. Laat staan dat dezelfde functionaris uitlegt dat de KGB in de Sovjet-samenleving alomtegenwoordig is en dat zelfs hijzelf geschaduwd wordt. Niemand noemde in werkelijkheid overigens ooit de KGB bij name – indien al, zei men 'de organen' of had men het over 'tsjekisten'.

Kennelijk houden zulke missers verband met de noodzaak om een Amerikaans publiek uit te leggen dat de Sovjet-Unie echt een dictatuur was, en een politiestaat. Sovjet-burgers hadden in dat opzicht echter geen uitleg meer van node, die hadden deze wetenschap reeds generaties lang geïnterioriseerd. De serie laat dat trouwens ook zien, bijvoorbeeld als kern-geleerden ter telefoon spreken over de ramp en daarbij een soort onschuldig gesprek over koetjes en kalfjes lijken te voeren – dat je telefoon kon worden afgeluisterd was in de Sovjet-Unie een feit des levens.

Reinigen van het stadje Pripjat. Scène uit tv-serie. Foto HBO

Een deel van de Amerikaanse kritiek heeft zich zeer gestoord aan allerlei details in 'Chernobyl', vooral in de onderlinge omgang van de protagonisten, die niet in overeenstemming zijn met de historische werkelijkheid. Zelf vind ik die eigenlijk niet zo storend, mede omdat er veel tegenover staat – fantastische massa-scenes in 'Pripjat' bijvoorbeeld, en in de geïmproviseerde legerplaats van waaruit de 'reiniging' van het tot op heden onbewoonde gebied rond de centrale wordt ondernomen.

Leerstuk over Sovjet-systeem

De serie 'Chernobyl' is naar mijn mening vooral geslaagd als 'leerstuk' over het Sovjet-systeem.  De meeste dictaturen in deze wereld zijn persoonlijk: één persoon of één groep mensen houdt de rest van de samenleving met geweld of de dreiging van geweld eronder. De Sovjet-Unie van 1986 was echter een in essentie onpersoonlijke dictatuur: een ideologisch systeem met tal van conventies en taboes hield bijna iedereen, van hoog tot laag, in zijn greep en veranderingen waren ongewenst omdat ze het bouwwerk instabiel konden maken. Iedereen kon zien dat het systeem steeds meer in zijn voegen begon te kraken: de aanvankelijke onmacht om adequaat te reageren op een onwelkome gebeurtenis als 'Tsjernobyl' is een goed voorbeeld, maar hetzelfde gold voor het steeds moeilijker functionerende economisch leven. Toch leek het in 1986 nog zo, alsof de Sovjet-Unie eeuwig zou voortduren.

Ook in het huidige Rusland hebben ze HBO, en is de serie te zien. De reacties zijn gemengd en laten zien dat er tussen de politieke cultuur van nu en die in de nadagen van de in 1991 opgeheven Sovjet-Unie wel degelijk overeenkomsten en continuïteiten zijn. Op de site Republic constateert Andrej Archangelski – geen onbekende voor de lezers van Raam op Rusland – dat een serie als Chernobyl in Rusland nooit gemaakt had kunnen worden. Series die in de Sovjet-tijd spelen zijn er vele op de door de staat zwaar bewaakte Russische televisie, maar zijn dan meestal licht nostalgisch van aard – over een land waar het leven eenvoudiger, eerlijker en gezelliger was dan nu (wat het meestal niet was, natuurlijk). Een scherpe afrekening met het verleden is niet de bedoeling, over 'Tsjernobyl' evenmin als over de Stalinistische terreur.

In de Komsomolskaja Pravda is 'Chernobyl' zelfs 'ontmaskerd' als een vilein stukje Amerikaanse propaganda, bedoeld om het superieure product van het staatsbedrijf Rosatom, dat graag ook in het buitenland kerncentrales bouwt, zwart te maken. Zo'n reactie doet heel erg aan 1986 denken: een onwelkom fenomeen wegzetten vanwege zijn vermeende propagandistische strekking, die niet goed uitkomt. Dat kun je zo doen natuurlijk. De vraag blijft alleen, in de woorden van een van de protagonisten in Chernobyl: 'Wat is de prijs van de leugen?'

HBO is in Nederland alleen te zien voor abonnees van Ziggo, met een aangepast pakket.