Dat de Russische justitie, na breed protest onder de burgerij, een gefabriceerde drugszaak tegen onderzoeksjournalist Ivan Goloenov moest seponeren, is een opsteker voor de oppositie. Maar de Britse journalist Marc Bennetts, voor diverse kranten werkzaam in Moskou, prijst de dag niet voor het avond is.
door Boris Staal
De solidariteit onder Russische journalisten die aan de basis lag van de vrijlating van onderzoeksjournalist Ivan Goloenov was van een niet eerder vertoonde omvang. Dagen van protesten op straat, een stortvloed aan publicaties online en kranten die verschenen met een identieke voorpagina. Het gevolg was dat alle aanklachten tegen Goloenov, die werd verdacht van het bezitten van en handelen in drugs, wegens gebrek aan bewijs werden geseponeerd.
Ivan Goloenov wordt uit detentie vrijgelaten. Foto Evgeny Feldman, CC
Waarom was Goloenov gearresteerd? De onderzoeksjournalist had met zijn artikelen over corruptie in de begrafenisindustrie in Moskou zeer waarschijnlijk de verkeerde mensen tot vijand gemaakt. ‘De enorme media-aandacht liet Poetin geen andere keus’, aldus de Britse journalist Marc Bennetts in Moskou, auteur van I’m going to ruin their lives. Inside Putin’s war on Russia’s opposition (2016) waarin hij de Russische oppositie onder Poetin analyseert.
‘De zaak van Goloenov staat allesbehalve op zichzelf’ zegt Bennetts over de situatie die na de vrijlating van de journalist is ontstaan. ‘In Rusland zitten naar schatting meer dan honderd journalisten en activisten vast op basis van vergelijkbare politiek gemotiveerde gronden. Wat deze zaak anders maakte was dat de politie waarschijnlijk niet op tijd besefte dat Goloenov goede banden had met invloedrijke Russische journalisten en mensen uit de mediawereld. Toen de roep om zijn vrijlating steeds prominenter werd, was het voor het Kremlin uiteindelijk geen lastige beslissing om hem vrij te laten.’
De afgelopen tijd zijn, naast Goloenov, ook verscheidene andere journalisten die onder vergelijkbare omstandigheden vastzaten vrijgekomen. Een van hen, Igor Roednikov, is een journalist uit Kaliningrad die voor de krant Novyje Kolesa publiceerde over overheidscorruptie in de stad. Roednikov zat al sinds november 2017 in voorarrest in afwachting van een uitspraak in zijn zaak. Hij zou geld gevraagd hebben in ruil voor het niet publiceren van een artikel. De aanklager had tien jaar geëist tegen Roednikov. Maar het hof in Sint-Petersburg, waar zijn zaak diende, oordeelde enigszins onverwacht dat de aanklacht moest worden teruggebracht van chantage tot ‘onrechtmatig handelen’. Roednikov werd per direct vrijgelaten.
Deze ontwikkelingen beschouwt Bennetts als enorm goed nieuws. Hij ziet desondanks niet direct aanleiding de oppositiebeweging in Rusland als herboren te beschouwen. ‘De afgelopen dagen werd er vaak gezegd dat het een overwinning was voor de Russische "civil society", maar ik zie het toch meer als een succesvolle uiting van de saamhorigheid van journalisten, met name in Moskou. Nog na de vrijlating van Goloenov, is er in Dagestan een journalist aangehouden [bij journalist Martin Kotsjesoko is bijna 300 gram wiet in zijn auto aangetroffen, hem hangt maximaal elf jaar gevangenisstraf boven het hoofd - red.]. Voor hem heb ik geen demonstratie gezien. Natuurlijk, de vrijlating van Goloenov was meer dan terecht, zijn arrestatie was een farce, maar tenzij mensen bereid zijn om ook voor andere journalisten een gelijke mate van eensgezindheid te tonen en met eenzelfde passie de straat op te gaan denk ik toch dat zijn zaak een op zichzelf staand geval zal zijn. En eerlijk gezegd is dat zeer begrijpelijk, het is onmogelijk om tegen elk vergelijkbaar geval te gaan demonstreren. Mensen moeten toch ook aan hun eigen leven denken.’ Lachend voegt hij eraan toe: ‘Zoals George W. Bush ooit zei: “they have to put food on their family”.’
‘Je zou zelfs kunnen stellen dat Poetin er persoonlijk voordeel uit kan halen’, zegt Bennetts over de recente vrijlatingen. ‘Goloenov is geen politiek activist, hij zal geen demonstraties organiseren, laat staan meedoen aan verkiezingen. Het zou mij niet verbazen wanneer Poetin de zaak gebruikt als voorbeeld van zijn inzet op het gebied van de verdediging van mensenrechten in Rusland. De toon zal ongeveer zijn dat er nu agenten vervolgd worden voor hun rol in de zaak, wat juist de claim ondersteunt dat de Russische rechtsstaat goed functioneert. "Net als in andere landen zijn er altijd rotte appels, maar het systeem is volwassen genoeg om daar tegen op te treden" – zoiets.’
Burgerprotest verschuift van politiek naar sociaal
Er zijn geen aanwijzingen dat het aantal en de intensiteit van burgerprotesten in Rusland toenemen. Wel is een verschuiving waarneembaar van politieke naar sociale thema's, zoals massaontslagen, ecologisch protest, toename van servicekosten en woede over de pensioenhervormingen. Die verschuiving is deels verklaarbaar doordat er voor dit jaar geen belangrijke politieke gebeurtenissen op de agenda staan (zoals in 2018 de presidentsverkiezingen). Opmerkelijk is een grotere regionale spreiding van de acties over het hele land. Dit concludeert het Centrum voor Sociale en Arbeidsrechten in zijn (Russischtalige) rapport over het eerste kwartaal van 2019. Het Centrum is een non-profit organisatie die sinds 1999 onderzoek doet naar vakbondsthema's.
Aantal protestacties vermeld in Russische media in 2017 en 2018 (bron: Centrum voor Sociale en Arbeidsrechten)
In het eerste kwartaal van 2019 zijn in de media 429 protestacties gemeld. In het eerste kwartaal van 2017 waren dat er 432, in dezelfde periode in 2018 442. Met 834 protestacties sprong het derde kwartaal van 2018 eruit. Het rapport verklaart dat vooral uit de massale acties tegen het optrekken van de pensioengerechtigde leeftijd, die de populariteitscijfers van Poetin een gevoelige klap hebben gegeven. Landelijk ondertekenden honderdduizend mensen een vakbondspetitie tegen de pensioenhervorming.
Sociale thema's die de burgers de straat opdreven betreffen naast de pensioenkwestie sluiting van bedrijven, ziekenhuizen en scholen, de verplaatsing van Moskouse vuilnisbelten naar (vooral noordelijk gelegen) regio's als Archangelsk (onder de hashtag #RuslandisgeenVuilnisbelt) en massa-ontslagen, bijvoorbeeld na de aangekondigde sluiting van de Ford-fabrieken in Rusland. Ook waren er protesten tegen de pogingen om internet aan banden te leggen, een kerk te bouwen in een geliefd park in Jekaterinburg en tegen machtsmisbruik van de siloviki, de rechtshandhavers, zoals de arrestatie van journalist Goloenov.
Politieke oppositie
Ook voor de politieke oppositie in Rusland lijkt er sinds het verschijnen van I’m going to ruin their lives in 2016 weinig verbeterd te zijn. ‘Al is er niemand meer vermoord’ zegt Bennetts met enig cynisme. Het was Aleksej Navalny die de auteur destijds in zijn boek beschreef als de hoop voor de Russische politieke oppositie.
‘Maar zijn speelruimte, net als die van andere oppositiefiguren, is zeer beperkt. Je kunt van hem vinden wat je wilt, maar het zou hem op z’n minst toch toegestaan moeten worden een eigen partij op te richten. Alle pogingen daartoe de afgelopen tijd zijn mislukt. Ik moet toegeven dat de machthebbers hier een bijzonder slimme truc voor hebben gevonden. Al meerdere keren heeft Navalny tevergeefs geprobeerd de naam van zijn partij te laten registreren, maar telkens blijkt er dan net op dezelfde dag of in dezelfde week iemand anders toevallig hetzelfde idee gehad te hebben. Dit is nu al een keer of vijf voorgekomen, en telkens werd de naam toegekend aan de andere partij. Uit frustratie hebben ze de laatste keer maar gewoon gesproken over een partij met als naam "Werktitel". Maar goed, toen ze op het laatste moment toch met een naam kwamen, was ook die natuurlijk net geclaimd. Door op deze gronden de aanvraag af te wijzen zeggen de autoriteiten niet dat het probleem bij hem ligt, maar dat het slechts om een "technisch detail" gaat. Het is niet echt iets waar "gewone Russen" nou direct voor de straat op zullen gaan.’
Navalny wordt sinds hij in 2013 meedeed aan de verkiezingen voor het burgermeesterschap in Moskou geblokkeerd in zijn pogingen zich kandidaat te stellen. Na meerdere veroordelingen, onder meer voor verduistering bij de aankoop van een partij hout die eigendom was van de staat, is het hem wettelijk niet toegestaan in de komende jaren deel te nemen aan verkiezingen. Daarnaast is de aantrekkingskracht van de man, die al jaren video’s op zijn YouTube kanaal plaatst waarin hij corruptie binnen de hoogste lagen van de Russische politieke elite aankaart, niet meer zo sterk als in het voorjaar van 2017, toen hij met een film over de privébezittingen van Dmitri Medvedev duizenden veelal jonge Russen de straat op wist te krijgen.
‘Het is natuurlijk bijna onmogelijk om gedurende zo’n lange tijd het momentum te behouden’, aldus Bennetts. ‘Wanneer iemand je de eerste keer vertelt dat je buurman een satanist is, dan is dat een enorme schok. Maar wanneer je diezelfde boodschap gedurende meerdere jaren krijgt voorgeschoteld, dan is er natuurlijk weinig nieuws meer aan. Ik geloof niet dat zijn onthullingen vandaag de dag nog veel teweegbrengen in Rusland. Er is slechts een soort sluimerende onrust, een soort constante woede onder een klein deel van de Russische bevolking. Er wordt momenteel veel gesproken over een soort "oppositie 2.0", het passievere deel van de samenleving dat zich ervan bewust is dat de regering corrupt is, dat Poetin corrupt is, maar niet bereid is om te gaan demonstreren.'
Alternatieve leiders?
Desondanks moeten de politieke ambities van Navalny niet geheel afgeschreven worden. Hoewel hij zelf niet in staat is om actief politiek te bedrijven is er de afgelopen jaren om hem heen een beweging ontstaan van aan hem gelieerde politici die wel enige rol van betekenis weten te spelen, vooral op lokaal niveau. Zo worden er verschillende wijken van Moskou, waaronder die rond het Kremlin, sinds vorig jaar bestuurd door politici van de oppositie.
Campagne voor Ljoebov Sobol. Foto Instagram @sobollubov
Daarnaast is Ljoebov Sobol, een vertrouwelinge van Navalny, momenteel kandidaat voor het burgermeesterschap in Moskou waarvoor in september verkiezingen worden gehouden. Maar ook zij wordt tegengewerkt. De afgelopen dagen deelde Sobol op haar Twitteraccount veelvuldig beelden van hoe een groepje mannen haar het campagne voeren onmogelijk probeert te maken door formulieren met handtekeningen ter ondersteuning van haar nominatie te verscheuren. Te zien is hoe de politie zonder in te grijpen staat toe te kijken. Toch lijkt het er vooralsnog op dat zij uiteindelijk wel mee zal mogen doen. Ook de rechterhand van Navalny, Leonid Volkov, heeft zich verkiesbaar gesteld. Volkov zat tot voor kort vast voor het organiseren van verschillende ongeautoriseerde demonstraties maar is inmiddels in de nasleep van de commotie rondom Goloenov vervroegd vrijgekomen.
‘De kansen voor Sobol en Volkov zijn niet bijzonder groot’, zo schat Bennetts de mogelijkheden van de twee in de hoofdstad in. ‘Het Kremlin accepteerde de oppositie-winst in de verkiezingen op deelraadsniveau, maar het is niet realistisch om te denken dat dit ook voor het burgermeesterschap zal gelden. Mocht het zo ver komen dat een aan Navalny gelieerde kandidaat lijkt te gaan winnen, dan zal er waarschijnlijk met de stemmen gerommeld worden. Dat zal dan weer aanleiding zijn voor burgers om de straat op te gaan, die op hun beurt dan weer massaal zullen worden opgepakt zoals afgelopen week gebeurde. Het is allemaal toch een beetje een vicieuze cirkel.’
Burgeractie
Waar op politiek niveau de oppositie het bijzonder lastig heeft, lijkt actievoeren in het huidige klimaat vooral effectief wanneer het gaat om losstaande kwesties. Dit bleek in de zaak van Goloenov, maar was de afgelopen weken ook zichtbaar in Jekaterinenburg, de vierde stad van het land. De aankondiging dat een park in de stad zou verdwijnen voor de bouw van een Orthodoxe kerk leidde tot dagen van protesten en harde confrontaties – zowel verbaal als fysiek – tussen voor- en tegenstanders. Ook in Archangelsk, een stad ruim duizend kilometer ten noorden van Moskou aan de Witte Zee, wisten actievoerders voor een lokaal onderwerp brede aandacht te generen. Duizenden burgers gingen er de straat op om te protesteren tegen plannen om het overschot aan huisafval uit Moskou in te regio’s te dumpen. Dit leidde ertoe dat de vraag wat te doen met het Mouskouse huisvuil momenteel opnieuw wordt bekeken.
Toch zou dit niet moeten worden gezien als een voedingsbodem voor een grotere, meer universele oppositiebeweging. ‘Dat de acties in Jekaterinenburg succesvol waren kwam vooral door het feit dat het voor de lokale overheid geen grote nederlaag was om te besluiten de geplande kerk ergens anders te bouwen. In Archangelsk is het plan voorlopig opgeschort maar de uiteindelijke uitkomst is nog onzeker. Er zitten lichtjaren tussen protesteren voor zoiets, en de straat op gaan met als doel meer democratie in Rusland te bewerkstelligen of zelfs Poetin uit het Kremlin te krijgen.’
