Ruslands tactiek om het Westen af te matten door nooit concessies te doen begint vruchten af te werpen. De moegebeukte regeringsleiders matigen hun toon en zoeken vertwijfeld naar dialoog met Moskou, constateert politiek analist Vladimir Frolov na de G20 in Osaka. Poetins doel is het sanctiebeleid ondermijnen en de discussie zo verbreden dat de wereld Rusland wel moet toelaten tot de tafel der wereldmachten. Effectief is het zeker, maar constructief of productief in het geheel niet. 

door Vladimir Frolov

Het belangrijkste resultaat van de besprekingen van Vladimir Poetin op de G20 in Osaka was de verandering van toon jegens Moskou in de westerse toespraken. Er is een verschuiving gaande naar herstel van de dialoog (business as usual), die geheel past bij Moskous geest van 'een bladzijde omslaan'. Inhoudelijk is er voorlopig nog niks gewijzigd, de posities van de partijen blijven onveranderd onverenigbaar, er zijn geen wezenlijke nieuwe afspraken gemaakt en het is geen uitgemaakte zaak dat die in de voorzienbare toekomst zullen opdoemen, maar bij de westerse leiders valt een duidelijke 'constructieve gezindheid' te bespeuren.

Trump begroet Poetin in de marge van de G20 in Osaka. Foto Kremlin.ru

In de betrekkingen sluipt een nieuwe routine die in het voordeel is van Rusland, dat een lange adem heeft. Er is een groeiend aantal gespreksonderwerpen, dat het mogelijk maakt de meest conflictueuze kwesties te omzeilen, de zaken waarover Moskou in principe geen compromissen wil sluiten (zoals Oekraïne). Tenslotte voltrekt het herstel van de dialoog zich compleet volgens de regels die Moskou billijkt.

Overal waar het Westen zaken probeert te doen vanuit het uitgangspunt dat er zoiets bestaat als 'een op regels gebaseerde wereldorde', loopt de dialoog stuk. Moskou accepteert slechts die normen die het zelf heeft helpen opstellen en in zijn voordeel uitpakken. Moskou is niet van plan andere normen te erkennen die in alle landen gelden. Het is niet voor niks dat minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov zoveel kritiek spuit op het westerse idee van 'een wereldorde gebaseerd op regels'. In principe mag niets de handelingsvrijheid van het Kremlin in de weg staan.  

Neem de arrestatie van de Oekraïense zeelui in de baai van Kertsj. Moskou heeft hier de hoofdprijs binnengehaald: in de praktijk betwist niemand meer het recht om eigen regels voor de doorvaart van internationale militaire schepen vast te stellen in wateren die Rusland als zijn territoriale beschouwt, of als strategisch belangrijk, zoals de Noordelijke zeeroute. De harde weigering van Moskou om de Oekraïense zeelieden vrij te laten - Trump had dat als voorwaarde gesteld voor nieuwe ontmoetingen met Poetin - dwong het Witte Huis ertoe zich vernederend in bochten te wringen met de smoes dat de ontmoeting tussen de leiders in de marge van de G20 geen volwaardige top was, waardoor die voorwaarde hier dus niet opging.

Confronterende ontmoeting tussen Britse premier May en Poetin in Osaka. Foto Kremlin.ru

Zelfs de zeer confronterende ontmoeting van Poetin met de Britse premier Theresa May, waarbij aan Moskou voor herstel van de betrekkingen de eis werd gesteld 'de schuldigen' van de vergiftiging in Salisbury te 'straffen' en geëist werd voortaan af te zien van nieuwe daden van agressie, werd een voorbode van ontspanning met de nieuwe premier Boris Johnson. Na de ontmoeting met May honoreerde Poetin publiekelijk één van die voorwaarden ('we hebben geen agressieve bedoelingen'), maar in het interview met de Financial Times, nog vóór de G20, stelde hij daar een eigen voorwaarde tegenover: 'zet geen verraders in tegen Rusland'. De 'goedkope geheimedienstspelletjes' zullen doorgaan, 'verraders moeten gestraft worden' (maar 'niet zo als Skripal'), maar dat is niet het belangrijkste in de verhoudingen; het belangrijkste zijn de zakelijke belangen. 

Westerse uitputting

Over het algemeen genomen begint de sinds 2014 door Moskou toegepaste tactiek van 'het uitputten van het Westen in een stellingenoorlog' vrucht te dragen. Die tactiek bestaat uit de weigering om over compromissen te praten, de totale ontkenning van verantwoordelijkheid van Rusland voor activiteiten die de verhoudingen hebben verslechterd (alsof het Westen eigener beweging sancties heeft ingevoerd om Rusland in te tomen), het blijven opdringen van een alternatief narratief dat alle gebeurtenissen verklaart vanuit 'Ruslands slachtofferrol' (wat niet alleen aanslaat bij een binnenlands Russisch publiek maar ook steun blijkt te krijgen bij een deel van de samenleving en de elites in het Westen). Maar ook het formuleren van tegenbeschuldigingen en het creëren van nieuwe of de reanimatie van oude conflictthema's als Syrië, vluchtelingen, Venezuela en Iran vertroebelen het blikveld van het Westen op het voor Rusland cruciale Oekraïense dossier. Dat leidt tot afmatting en de keus voor afzien van een confrontatiekoers met Rusland. Dat genereert steeds weer nieuwe 'verzoeken om samenwerking' met Moskou, zonder een oplossing te bieden voor de belangrijkste strijdpunten. 

Dit blijkt niet alleen uit het herstel van de rechten van de Russische delegatie in de PACE [de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa, waar Rusland in 2014 het stemrecht werd ontnomen uit protest tegen de annexatie van de Krim en de oorlog in de Donbas - red.], welke beslissing werd doorgedrukt door Frankrijk en Duitsland. Maar ook uit de positieve retoriek van Donald Trump, al valt moeilijk te snappen wat hij eigenlijk bedoelt met zijn wens 'vrienden te worden met Rusland'. En het klinkt door in de oproepen uit Parijs om een 'nieuwe veiligheidsarchitectuur met Rusland' te creëren, wat dat ook moge betekenen. Emmanuel Macron is meer dan vriendelijk tegen Vladimir Poetin, ondanks zijn ergernis over de mediasteun van RT France voor de 'gele hesjes' , die zijn presidentiële agenda praktisch hebben getorpedeerd.

Babbelen met Trump 

De president van Frankrijk was de eerste westerse leider die de uitnodiging van Poetin aannam om in mei volgend jaar naar Moskou te komen voor de 75ste herdenking van de overwinning. Er is weinig twijfel dat de door Poetin uitgenodigde Donald Trump naar de Overwinningsparade komt (hij heeft het nog in beraad). De viering van 75 jaar overwinning wordt door Moskou kennelijk gezien als een sleutelmoment, dat is geëigend om een streep te trekken onder een periode van confrontatie met het Westen, een 'pagina om te slaan' en koers te zetten naar een toekomst van grote deals in business en geopolitiek. Daar zullen alle diplomatieke inspanningen op gericht zijn en het ligt voor de hand dat er van Russische zijde een 'periode van stilte' in acht zal worden genomen, als er geen scherpe aanvallen van de kant van het Westen zullen volgen.   

In Osaka spraken Poetin en Trump vrijwel onvoorbereid met elkaar. Foto Kremlin.ru

Het bezoek van Trump aan Moskou in mei 2020 zou weleens een volwaardige topontmoeting tussen Rusland en de VS kunnen worden, met precies voldoende voorbereidingstijd om substantiële akkoorden af te sluiten op het vlak van, bijvoorbeeld, wapenbeheersing. De ontmoeting tussen Trump en Poetin in Osaka had deze keer het karakter van een 'beperkte consultatie'. In 1 uur en 20 minuten konden de leiders slechts de agenda doornemen en hun flankerende ministers en adviseurs opdracht geven 'de thema's door te werken' (je vraagt je af welke opdracht aan Ivanka Trump is toebedeeld, die niet eerder is gesignaleerd bij Russisch-Amerikaanse besprekingen).

De ontmoeting in Osaka was slecht voorbereid, wat verklaart waarom er zelfs geen gezamenlijke verklaring is afgegeven. Voor de ontmoeting was er slechts contact over 'strategische vraagstukken' geweest tussen de (hoge) ambtenaren van buitenlandse zaken Sergej Rjabkov en Andrea Thompson (11 juni in Praag), die minder dan 2 uur hadden voor 20 thema's. En tussen Nikolaj Patroesjev (secretaris van de Russische Veiligheidsraad) en John Bolton (anderhalf uur op 24 juni in Jeruzalem, met op de agenda Iran, Syrië, Oekraïne, Venezuela en wapenbeheersing).

Maar die contacten leverden geen afspraken op. Bijna over al deze kwesties staan de partijen lijnrecht tegenover elkaar of zeer ver van elkaar af. In Osaka herhaalde Moskou al zijn voorstellen voor een bilaterale dialoog, die bij de vorige ontmoetingen in Hamburg en Helsinki al waren gedaan, evenals tijdens de trip van minister van Buitenlandse Zaken Pompeo naar Sotsji in mei.     

Tot op heden bleven deze Russische initiatieven (bijvoorbeeld over de consultaties over cyberveiligheid of het vormen van groepen uit het zakenleven om de economische samenwerking uit te breiden) onbeantwoord of ze werden snel afgebroken wegens een verslechtering van de betrekkingen. Nu zal de atmosfeer voor praktische samenwerking wellicht verbeteren.

Verlenging van START-3

Het hoofdthema van de dialoog wordt waarschijnlijk de verlenging van het START-3 verdrag, dat in februari 2021 afloopt. Vladimir Poetin meldde dat de presidenten hun ambtenaren van Buitenlandse Zaken de opdracht hebben gegeven onderhandelingen te beginnen, maar dat er nog geen overeenstemming is over een mogelijke verlenging van het verdrag met nog eens vijf jaar. 

Het Witte Huis meldde, dat de partijen onderhandelingen beginnen over 'een model voor wapenbeheersing voor de 21ste eeuw met deelname van China'. Dat weerspiegelt de Amerikaanse positie dat START-3 vervangen moet worden door een nieuw verdrag zonder automatische verlenging van het bestaande. Trumps Veiligheidsadviseur John Bolton vindt dat verlenging van het oude verdrag niet in Amerika's belang is, omdat het geen rekening rekening houdt met Russische niet-strategische kernwapens, met de nieuwste kernsystemen van Rusland en met de kernwapens van China.

Moskou is niet enthousiast over het perspectief om China te betrekken bij de Russisch-Amerikaanse onderhandelingen over strategische stabiliteit, omdat dat de exclusieve status van Rusland als gelijkwaardige partner van de VS ondermijnt. In zijn interview met de Financial Times zei Poetin bijna openlijk dat hij geen perspectief zag om China bij het verdrag te betrekken. Hij vond het niet nodig, maar als het beslist wenselijk is, 'vraag het dan aan Beijing zelf', aldus Poetin.

Tot het bezoek van Trump aan Moskou in mei 2020 kan in ieder geval niet meer worden voorbereid dan een reguliere verlenging van START-3 en een verklaring over het begin van onderhandelingen over een nieuw akkoord in samenwerking met andere kernmogendheden. Het is veelbetekenend dat de partijen met geen woord meer reppen over het INF-akkoord over middellange afstandsraketten, dat al op 2 augustus afloopt, nu de VS eruit zijn gestapt (Rusland schort zijn deelname slechts op). Het heeft er alle schijn van dat Moskou niet zozeer geïnteresseerd is in wapenbeheersingsverdragen, als wel in het op gang houden van een bilaterale dialoog hierover met de Amerikanen. Voor onze veiligheid, zegt Vladimir Poetin, zorgen we zelf wel.

Het proces telt, niet het resultaat

Dat is een nieuw element in de Russische buitenlandse politiek: het proces van de dialoog, de kwaliteit van de betrekkingen is belangrijker dan de uiteindelijke afspraken en formele akkoorden. Het is belangrijk hoe 'onze partners' tegenover ons staan, wij zullen hun opstelling 'weerspiegelen'. Het belangrijkste is dat Moskou en de Russische leider worden gerespecteerd en gewaardeerd, belangrijker is de erkenning van onze status als grootmacht, het afzien van kritiek op de binnenlandse verhoudingen, het opheffen van de economische sancties en technologische barrières. En dan zal alles vanzelf goedkomen. 

De Japanse premier Abe ontvangt Poetin in Osaka. Foto Kremlin.ru

Deze benadering zie je ook in de Russisch-Japanse dialoog over een vredesverdrag en aanverwante kwesties. Je zou zeggen dat de regering van Shinzo Abe al zulke grote concessies heeft gedaan en praktisch heeft ingestemd met een oplossing van het territoriale probleem van de Koerilen-eilandem, waarvan Nikita Chroesjtsjov in 1956 niet had kunnen dromen (de zeggenschap over twee kleine eilandjes moet de 'territoriale kwestie' begraven). Abe wilde er in Osaka een streep onder trekken door het raamwerk van een vredesverdrag met de Russische Federatie te bepalen. Maar Moskou heeft zijn eisen sinds januari alleen maar opgeschroefd en voortdurend steeds onacceptabeler voorwaarden aan Japan gesteld. Tenslotte werd de belangrijkste eis geformuleerd: een herziening van het Amerikaans-Japanse veiligheidsverdrag en een breuk van Tokio met de sanctiepolitiek van het Westen.

Dat beschouwt Moskou als een 'nieuwe kwalitatieve verbetering in de betrekkingen met Japan'. Poetin maakte daarbij handig gebruik van Abes belang bij een oplossing van het territoriale probleem om maximale concessies uit Tokio binnen te slepen, maar heeft 'een oplossing van het probleem' nooit als einddoel geformuleerd, omdat hij snapt dat Tokio na die oplossing geen enkele stimulans meer heeft om 'de betrekkingen te verbeteren'.

Het is duidelijk dat er onder Abe geen vredesverdrag meer tot stand zal komen, en zeker niet na diens vertrek. Wat blijft is de strategische vraag of het nodig was de kans te laten lopen om een heel pijnlijke kwestie op te lossen op voor ons buitengewoon gunstige voorwaarden, enkel en alleen vanwege een schimmige hoop om de militaire unie tussen Tokio en Washington te verzwakken (waar Trump zelf ons trouwens veel makkelijker een handje bij zou kunnen helpen).

Moskou verwacht geen opheffing van de westerse sancties, hoewel er na de parlementsverkiezingen in Oekraïne en vóór het grote feest van 9 mei 2020 een poging gedaan zal worden om, samen met het Westen, 'Oekraïne te dwingen' tot uitvoering van de Minsk-akkoorden volgens de Russische interpretatie, dat wil zeggen met brede autonomie van de Volksrepublieken binnen Oekraïne, inclusief eigen troepen in de vorm van 'volksmilities'. Als Kiev daarmee instemt, vervalt de oorzaak voor de anti-Russische sancties, tenminste van de kant van de EU. Maar zelfs als dat niet gaat gebeuren is het van belang dat Moskou nieuwe sancties weet te verijdelen; aan de oude zijn ze inmiddels wel gewend.  

De Amerikaanse sancties zijn in handen van het Amerikaanse Congres en daar kun je nieuwe rondes verwachten, bijvoorbeeld tegen Europese bedrijven die deelnemen aan de pijpleidingen van Nordstream 2. Maar Trump is niet van plan nieuwe sancties af te kondigen, zelfs een nieuwe ronde in verband met de Skripal-zaak is op de lange baan geschoven. De nieuwe toon van het Westen in de dialoog met Moskou en de 'constructieve stemming' voorspellen geen nieuwe sanctiedruk voor Rusland. 

Dit artikel van Vladimir Frolov mochten wij overnemen van de Russischtalige website Republic.ru.