Belangrijker dan de meerderheid die president Zelensky in het Oekraïense parlement in de wacht heeft gesleept, is de samenstelling van de nieuwe volsvertegenwoordiging. De Verchovna Rada bestaat voor een groot deel uit politici zonder bezoedeld verleden. Verschillende corrupte parlementariërs/zakenlieden zijn weggestemd. Zelensky, die gevoelig blijkt voor kritiek op zijn eerste benoemingen, kan nu volgens Max Bader een technocratisch hervormingsbeleid gaan voeren.
door Max Bader
De partij Dienaar van het Volk (Sluha Narodu) van president Zelensky heeft bij de parlementsverkiezingen van 21 juli maar liefst 254 van de 424 verkiesbare zetels veroverd en was daarmee de grote winnaar. De nieuwe volksvertegenwoordigers van Dienaar van het Volk zijn jong en relatief onbevlekt: geen van hen heeft eerder in het parlement gezeten. De samenstelling van de nieuwe Verchovna Rada biedt daarom een unieke kans om in de komende maanden vergaande hervormingen door te voeren.
Samenstelling der Rada. Groen: Dienaar van het Volk.
Onschendbaarheid als dekmantel
Na de Euromaidan-revolutie van 2013-2014 kwamen veel hervormingsgezinde politici in het parlement, onder wie de zogenoemde ‘Euro-optimisten’. De partijen en fracties, waar zij deel van uitmaakten, werden tegelijkertijd echter bevolkt door grote aantallen volksvertegenwoordigers die andere motieven hadden dan het doorvoeren van hervormingen.
Eén van die motieven was om te profiteren van het beginsel van parlementaire onschendbaarheid, wat inhoudt dat leden van het parlement niet kunnen worden vervolgd tenzij een meerderheid van de overige leden van het parlement anders besluit. Vanwege het beginsel van parlementaire onschendbaarheid, dat in verschillende vormen ook in andere landen bestaat, is het Oekraïense parlement in de afgelopen decennia veelal bevolkt geweest door lieden met twijfelachtige reputaties.
Een ander motief om toe te treden tot het parlement waren de mogelijkheden die het bekleden van een zetel bieden voor zelfverrijking. Sommige parlementsleden gebruiken het parlement om wetgeving te laten aannemen die bevorderlijk is voor hun zakenbelangen, of profiteren van de contacten die ze opdoen in de wandelgangen van het parlement. Minder gefortuneerde parlementsleden nemen steekpenningen aan in ruil voor hun stem, of laten zich op de loonlijst zetten van bedrijven als informele lobbyisten.
Alles bij elkaar zijn veel volksvertegenwoordigers meer bezig met eigengewin dan met het behartigen van de belangen van de kiezers uit hun district of de mensen die op hun partij hebben gestemd.
Kieswet
Hoe is het mogelijk dat zoveel corrupte personen en opportunisten in de Verchovna Rada zaten? Het antwoord ligt besloten in de kieswet. De meeste parlementsverkiezingen sinds de onafhankelijkheid zijn gehouden volgens een formule waarbij de helft van de zetels wordt verdeeld op basis van proportionele vertegenwoordiging via gesloten partijlijsten, en de andere helft via 225 districten waarin één persoon wordt gekozen.
Met betrekking tot de partijlijsten is het een gebruikelijke praktijk geweest dat posities werden verkocht. Op deze manier konden vermogende lieden zich relatief eenvoudig toegang verschaffen tot de Verchovna Rada, en konden partijen geld binnenhalen ten behoeve van het voeren van verkiezingscampagnes en de verrijking van partijleiders. Electoraal gezien had dit voor de betreffende partijen weinig nadelen: bijna niemand wist tenslotte wie op plek 53 op de lijst stond, en kiezers konden geen voorkeursstemmen uitbrengen.
Een ander deel van de volksvertegenwoordigers vocht zich een weg naar het parlement via de kiesdistricten en maakte daarbij vaak gebruik van bedenkelijke middelen. Politici die grote bedrijven vertegenwoordigden, misbruikten de afhankelijkheid van baan en inkomen onder de werknemers van die bedrijven om stemmen te ronselen. Ook verzekerden politici zich van stemmen in kiesdistricten door voedselpakketten of andere cadeaus uit te delen aan economisch kwetsbare kiezers. Politici probeerden bovendien vaak krediet te vergaren voor verworvenheden, bijvoorbeeld de reparatie van een stuk weg in hun district, waar zij in werkelijkheid niets mee te maken hadden.
Opmerkelijke nederlagen
Ook in het nieuwe parlement is er geen gebrek aan politici die op bedenkelijke wijze een district hebben gewonnen. Hierbij gaat het vooral om de 46 parlementsleden die in een district zonder nominatie door een partij zijn gekozen. Neem Oleksandr Hereha, die door zijn verleden in de Partij van de Regio’s normaal gesproken geen kans zou hebben om te winnen in zijn district in de regio Chmelnytsky, maar dit door het inzetten van zijn aanzienlijke vermogen toch weer voor elkaar heeft gekregen. Of neem Anton Jatsenko, die breed bekend staat als corrupt maar kiesdistrict 200 in en om de stad Oeman gewonnen heeft door onder andere het omkopen van kiezers.
Konstantin Zjevago, weggestemde oligarch. Foto Oligarch
Maar opmerkelijker is dat veel van dit soort politici dit keer níet gekozen zijn. Treffend is het voorbeeld van de tachtigjarige Vjatsjeslav Bohuslaev, sinds 2006 lid van de Verchovna Rada en eigenaar van het bedrijf Motor Sitsj. Omdat Motor Sitsj één van de grootste bedrijven is in de stad Zaporizjzja leek het een voldongen feit dat Bohuslaev zijn district weer zou winnen, maar hij legde het af tegen de 29-jarige bruiloftsfotograaf Serhiy Sjtepa, kandidaat van Dienaar van het Volk. Een ander voorbeeld is dat van Kostjantyn Zjevaho, één van de rijkste mannen van Oekraïne, die in zijn district in de regio Poltava verloren heeft van de 26-jarige anticorruptie-activist Oleksiy Movtsjan, eveneens kandidaat van Dienaar van het Volk. De parlementsverkiezingen van 21 juli hebben duidelijk gemaakt dat het moeilijker is geworden om zetels in de Verchovna Rada te kopen.
Vergaande reset
De reset van het parlement is niet compleet maar wel vergaand. Vooral omdat zowel Dienaar van Het Volk als een andere nieuwe partij - Stem (Holos) van de zanger Svjatoslav Vakartsjoek - uit principe alleen personen verkiesbaar heeft gesteld die niet eerder in het parlement hebben gezeten, zijn vier van de vijf net gekozen parlementsleden nieuwkomers. Ook is er bijna een verdubbeling van het aantal vrouwen, naar 21% van het totaal, in het parlement.
De parlementsleden zijn niet alleen in grote meerderheid nieuw, maar ze vertegenwoordigen ook een nieuwe generatie. De gemiddelde leeftijd van de parlementsleden van Dienaar van het Volk is 38, en in hoofdzaak gaat het om vertegenwoordigers van de middenklasse zonder noemenswaardige banden met oligarchen of anderszins grootkapitaal. Toen de aanvankelijke lijst van Dienaar van het Volk openbaar werd gemaakt bleken een aantal van de beoogde parlementsleden een bedenkelijk verleden te hebben. De meeste van deze rotte appels zijn vervolgens alsnog van de lijst gehaald.
De groep die nu in het parlement komt bestaat dus uit onervaren en relatief onbevlekte nieuwe politici. Sommige kennen elkaar, bijvoorbeeld omdat ze werkzaam zijn geweest voor het entertainmentbedrijf Kvartal 95 van de president, of voor het televisiekanaal 1+1 waarop de shows van Kvartal 95 te zien zijn. Aangezien het gaat om een verre van homogene groep mensen voor wie het begrip partijdiscipline vreemd is zullen er in de komende tijd waarschijnlijk de nodige schandalen zijn en mogelijk ook afsplitsingen. Op zijn minst echter delen de nieuwe volksvertegenwoordigers van Dienaar van het Volk de hervormingsgezinde agenda van de president en de wens om een scherpe breuk te maken met de ‘oude politiek’.
Gemankeerd hervormingsbeleid
In de jaren onder president Porosjenko zijn veel goede hervormingen doorgevoerd. De reden dat niet meer hervormingen zijn doorgevoerd en sommige hervormingen op een gebrekkige manier zijn doorgevoerd, heeft veel te maken met de oneigenlijk motieven waarmee veel volksvertegenwoordigers in de Verchovna Rada zaten. Zij hadden er belang bij bepaalde wetgeving te blokkeren of aan te passen door middel van amendementen. Bovendien spijbelden velen van hen systematisch bij plenaire vergaderingen en commissievergaderingen, waardoor het aannemen van wetgeving vaak werd vertraagd.
Onder de nieuwe parlementsleden bestaat een sterke norm om zich niet schuldig te maken aan het parlementair wangedrag van hun voorgangers, en de media en civil society zullen de nieuwe parlementsleden nauwgezet in de gaten houden bij het uitvoeren van hun taken.
Gezien de meerderheid van Dienaar van het Volk en het hervormingselan van de nieuwe president en zijn partij is het aannemelijk dat in de komende maanden een aantal belangrijke wetten zal worden aangenomen.
Een sterk symbolische, maar ook belangrijke stap zal zijn het aannemen van wetgeving die een einde maakt aan de parlementaire onschendbaarheid. Verder zal waarschijnlijk wetgeving worden aangenomen die de economie een impuls moeten geven, zoals het eenvoudiger maken om landbouwgrond te kopen en verkopen. Andere maatregelen die worden verwacht zijn een hervorming van het apparaat van de Procureur Generaal, en een herschikking van de bestaande anticorruptie-instituties.
Machtsmisbruik op de loer
Nu Zelensky en zijn partij zonder veel politiek tegenwicht kunnen regeren ligt vanzelfsprekend het gevaar van machtsmisbruik op de loer. Eén van de redenen waarom velen sceptisch zijn over Zelensky zijn diens banden met de oligarch Kolomojsky. In de eerste maanden van Zelensky’s presidentschap is er niet veel reden om aan te nemen dat deze banden – waarvan onduidelijk is hoe hecht ze zijn – van veel invloed zijn op het handelen van de nieuwe president. Mocht Zelensky wél besluiten nemen of wetgeving voorstellen die de zakenbelangen van Kolomojsky bevorderen, dan zal de backlash groot zijn.
Ayvaras Abromavičius (rechts) reikt prijs uit. Foto Flickr
Een andere lakmoesproef voor Zelensky’s presidentschap in de komende tijd zullen de benoemingen zijn van onder andere de nieuwe premier, ministers, en Procureur Generaal. Er is veel te doen geweest over Zelensky’s benoeming in zijn zogeheten ‘Kantoor van de President’ van vrienden en kennissen verbonden aan zijn entertainmentbedrijf, en van Andriy Bohdan, een voormalige advocaat van Kolomojsky, als hoofd van het Kantoor van de President.
In het geval van veel andere benoemingen kiest de president echter personen die bij uitstek bekend staan als hervormers en met wie hij niet persoonlijk bekend is. Een voorbeeld hiervan is de benoeming van de Litouwer Ayvaras Abromavičius aan het hoofd van Raad van Toezicht van het staatsbedrijf Oboronprom. Zelensky blijkt ook te buigen voor druk wanneer een benoeming niet goed ligt. De beoogde benoeming van de omstreden Andriy Andriytsjikov als gouverneur van de regio Odesa, bijvoorbeeld, is teruggedraaid.
Technocraten in plaats van vrienden
De verwachting is dat Zelensky en zijn partij een regering zullen samenstellen van technocratische hervormers die niet zijn verbonden met de partij en overwegend ook niet een persoonlijke relatie met de president hebben. Als de nieuwe regering inderdaad bestaat uit apolitieke professionals zijn alle ingrediënten aanwezig om in korte tijd een groot aantal hervormingen door te voeren die de economie stimuleren, de corruptie aanpakken, en de rechtsstaat versterken. Oekraïne staat aan het begin van een nieuw hoofdstuk, en de komende maanden kunnen zullen beslissend zijn voor de succesvolle ontwikkeling van het land.