De dreiging die ook voor Europa uitgaat van de verschillende inlichtingen- en veiligheidsdiensten in Rusland, schuilt niet zozeer in hun eenheid maar veeleer in hun onderlinge verdeeldheid. Volgens de Britse expert Mark Galeotti zijn de staatsveiligheidsdienst FSB, de buitenlandse inlichtingendienst SVR, de militaire inlichtingendienst GROe en de bewakingsdienst FSO in een permanente competitie met elkaar verwikkeld.
door Hubert Smeets
Rusland wordt op veiligheidsgebied beheerst door ‘een verzameling van instituties, individuen en facties die betrokken zijn in het politieke proces’, schrijft Galeotti in een beschouwing voor de European Council on Foreign Relations.
De belangrijkste Russische inlichtingen- en veiligheidsdiensten werken volgens Mark Galeotti slecht samen. Dat geldt niet alleen voor de belangrijkste inlichtingen- en veiligheidsdiensten (FSB, SVR, GROe en FSO), maar ook voor de justitiële opsporingsdiensten (Procureur-Generaal en Onderzoekcomité SK).
Hoewel het veiligheidsapparaat in Moskou wordt beheerst door een ‘old boys network’ leidt deze onderlinge concurrentie er toe dat de diensten te weinig informatie delen, aldus Galeotti in zijn artikel ‘Putin’s Hydra: Inside Russia’s Intelligence Services’ voor de European Council on Foreign Relations. De verschillende diensten begeven zich ook vaak op elkaars terrein en overlappen zo elkaars werk. In de woorden van de Russische journaliste Joelia Latynina: ‘De oorlog tussen de geheime diensten is onze scheiding der machten’.
De kwaliteit van hun werk staat ook om andere, meer ideologische, redenen onder druk.
Ideologische bril
De Russische diensten laten zich vaak meer leiden door ideologische vooronderstellingen dan door feitelijke analyses. In een verlangen om de politieke doelstellingen van het Kremlin ter wille te zijn en ook daadwerkelijk door te dringen tot president Poetin zelf, zijn veel diensten geneigd om hun rapportage op te poetsen. Secretaris Nikolaj Patroesjev van de nationale veiligheidsraad Sovbez is, samen met stafchef Sergej Ivanov van de Presidentiële Administratie en Jevgeni Moerov van de FSO, een van de drie poortwachters van Poetin. Patroesjev filtert de informatie. Hoe agressiever die is geformuleerd, des te meer kans dat de die rapportage bij de president zelf komt.
‘Dit is de ironie. Poetin heeft de inlichtingen- en veiligheidsdiensten die hij wil hebben: machtig, sterk, veelkoppig en gehoorzaam. Maar de diensten bespelen veeleer de fantasieën van Poetin dan dat ze hem informeren en zijn wereldbeeld uitdagen’, aldus Galeotti. Bovendien stimuleert deze competitie de diensten om risico’s te nemen. Omdat het naakte bestaan van Rusland volgens het ‘verhaal’ van het Kremlin op het spel staat en het Russische denken wordt gedomineerd door ‘zero-sum-games’ zijn roekeloze acties vaker geoorloofd. Zoals een adagium van de buitenlandse inlichtingendienst SVCR luidt: ‘beter actie dan geen actie’.
Deze politieke benadering heeft geen negatieve gevolgen voor de tactische operaties van de diensten. FSB, GROe en SVR zijn bijvoorbeeld uitstekend op de hoogte van de Oekraïense posities in de Donbas en elders. Maar op strategisch niveau laten ze zich juist verblinden door hun ideologische bril. Dat is niet alleen gebleken in Oekraïne, maar in 2008 ook in Georgië. De GROe taxeerde de Georgische moraal toen niet accuraat.
Toenemende actie in Europa
Die voortdurende interne machtsstrijd kan gevaarlijk zijn, omdat het Russische veiligheidsapparaat niet onder strikte politieke controle staat en Rusland volgens Galeotti dus geen ‘neo-KGB-staat’ is. Anders dan de KGB ten tijde van de Sovjetmacht, toen de geheime dienst zich op hoofdlijnen moest schikken naar het primaat van de communistische partij CPSU, zijn de FSB en de andere diensten niet onderworpen aan helder institutioneel toezicht. Galeotti werpt daarom de vraag op: ‘zijn de diensten de bojaren van Poetin of zijn de diensten zijn horigen?’
Sinds de overwinning van de Maidan-revolte in 2014 is het blikveld van de diensten verder verschoven naar het buitenland. Volgens Galeotti staat nu meer dan ooit buiten kijf dat deze competitie zich tot het Westen uitstrekt. De Russische diensten worden steeds actiever en agressiever worden in hun operaties in Europa. De FSB, die sinds 2006 ook wettelijk in den vreemde mag opereren, neemt ook in Europa volgens Galeotti talrijke ‘actieve maatregelen’: van politieke actie tot regelrechte moord. De diensten deinzen er niet voor terug om samen te werken met hackers, die een soort vrijgeleide krijgen in ruil voor tegenprestaties. Ook non-gouvernementele organisaties, commerciële bedrijven, banken, journalisten en vrachtwagenchauffeurs worden ingeschakeld, aldus Galeotti. Taakopvattingen lopen zo vaker door elkaar. Zo moest een GROe-agent in Canada het thuisfront ook informatie leveren over de Canadese rechercheonderzoeken naar Russische gangsters in Canada.
Ondanks de toenemende activiteit van de Russische inlichtingendiensten, bepleit Galeotti toch een nuchter aanpak van het weerwerk. Er is geen sprake van een Koude Oorlog, schrijft hij.
Europa moet de Russische ‘special services’ dus zakelijk blijven bestrijden en zo tegelijkertijd de kosten voor Moskou maximaliseren. Galeotti doet vijf aanbevelingen.
Vijf aanbevelingen
1. Hybride verdediging tegen hybride bedreigingen. Hoogwaardige contraspionage en het aanpakken financiële penetratie en cyberacties door Russische diensten zijn belangrijker dan hogere defensie-uitgaven. Alleen de Baltische landen moeten hun militaire uitgaven wel opschroeven.
2. Zero tolerance. Als Russische spionnen undercover bij gewone bedrijven, moeten de agenten open en bloot worden aangepakt – dus niet met stille trom worden uitgezet – en dienen ook deze ondernemingen te worden aangepakt. Dat geldt ook als het om nieuwsmedia, aldus Galeotti.
3. Follow the money. Witwassen en duistere geldtransacties verdienen meer prioriteit. Met name op financiële hbs als Londen, Luxemburg en Frankfurt moet het toezicht worden verscherpt.
4. Understand the beast. In het Westen is er veel kennis over de Russische operaties, maar te weinig begrip voor de politieke context waarin ze plaatsvinden.
5. Keep a sense of balance. Hoewel de feiten anders doen vermoeden, vormt Rusland op langere termijn geen al te grote bedreiging voor het Westen.
Mark Galeotti deed tot voor kort in Moskou onderzoek naar Russische veiligheidsvraagstukken. Zijn artikel Putin's Hydra is gebaseerd op gesprekken met verschillende anonieme bronnen binnen het inlichtingenapparaat van Rusland. Momenteel is hij directeur van het in Londen en Praag gevestigde adviesbureau Mayak Intelligence.
Putin’s Hydra: Inside Russia’s Intelligence Services
Gerelateerde artikelen
Lees ook over romans Sorokin en Honing
