Een zomer van protesten eindigde in Moskou bij de locale verkiezingen van 8 september met een forse klap voor regeringspartij Verenigd Rusland, mede dankzij Navalny's strategisch stemadvies. Met grote politieinzet, zware gevangenisstraffen voor enkele demonstranten voor kleine vergrijpen en het bijgevolg inzakken van de demonstraties leek het Kremlin de geest weer in de fles te hebben geduwd. Voor hoe lang?

door de redactie

Bij de locale verkiezingen in Moskou heeft regeringspartij Verenigd Rusland een klap gekregen ten gunste van, met name, de Communistische Partij van de Russische Federatie. Dat is mede te danken aan de oppositiestrategie van corruptiebestrijder Aleksej Navalny, die Moskovieten opriep 'strategisch' te stemmen op allen, behalve de Edinorossy (kandidaten van Verenigd Rusland). De opkomst was 21,77 procent, een fractie hoger dan bij de verkiezingen van 2014.

In de rest van het land behield Verenigd Rusland een comfortabele meerderheid. Alle 16 door het Kremlin gesteunde gouverneurs werden bijvoorbeeld gekozen. 

Systeempartijen

In de Moskouse Doema wonnen twee 'systeempartijen', de communisten en de partij Rechtvaardig Rusland, samen met oppositiepartij Jabloko 20 van de 45 zetels. Verenigd Rusland, welks kandidaten zich soms afficheerden als 'onafhankelijk', haalden samen slechts 24 zetels, bij de vorige verkiezingen waren dat er nog 38 (28 partijkandidaten en 10 aan de partij gelieerde 'onafhankelijken'). Fractieleider Andrej Metelski werd niet gekozen. De communisten stegen van 5 naar 13 zetels, Rechtvaardig Rusland kreeg 3 zetels en Jabloko (Appel), de oudste oppositiepartij van Rusland die ontstond tijdens de perestrojka, kwam voor het eerst in tien jaar weer in de Doema, met 4 zetels.

Kiezers konden tot in het stemhokje via de app 'Slim stemmen' aan Navalny's actiekantoor advies vragen op welke kandidaat ze het beste konden stemmen als ze Verenigd Rusland een nederlaag wilden toebrengen. Navalny, die tijdens de verkiezingscampagne verschillende keren tot een celstraf werd veroordeeld, zei op twitter: 'In ieder geval is dit een fantastisch resultaat van smart voting. We hebben er samen voor gevochten. Iedereen dank voor zijn bijdrage.'

Over de effectiviteit van het systeem verschillen experts van mening, maar volgens de ervaren ngo Golos (Stem), die de verkiezingen al jaren monitort, is duidelijk dat het in ieder geval in Moskou effect heeft gehad. De onhandige en brute manier waarop de protesten tegen uitsluiting van de oppositie in de hoofdstad zijn onderdrukt, heeft zeker contraproductief gewerkt, aldus politicoloog Aleksandr Kynev. 'Door een schandaal te creëren hebben de autoriteiten het moreel-ethische protest zelf opgeroepen en zo werd het stemmen een referendum over de gebeurtenissen in de stad, met inbegrip van het neerslaan van de demonstraties. Navalny heeft een politieke technologie geboden tegen de hardhandige hamer van de overheid.'

Volgens Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov zijn de verkiezingen in het hele land over het geheel genomen voor Verenigd Rusland succesvol verlopen. Moskou is niet maatgevend, aldus Peskov, die de uitslag in de hoofdstad niet als een proteststem wilde betitelen. 'Wij zijn niet geneigd hiermee in te stemmen, de resultaten van de verkiezingen bewijzen dat alle redeneringen van politicologen over proteststemgedrag niet zijn uitgekomen', aldus Peskov.

Vijf azen in één kaartspel

Over het hele land werden afgelopen zondag in 53 regio's gouverneurs en/of locale volksvertegenwoordigers gekozen. Van de 16 verkiesbare gouverneurs werden alle door het Kremlin gesteunde kandidaten gekozen. Uit voorzorg verving Poetin kort voor de verkiezingen enkele omstreden gouverneurs.

In Sint Petersburg kreeg zittend gouverneur Aleksandr Beglov bijvoorbeeld meer dan 64 procent van de stemmen, maar zijn sterkste rivaal, filmregisseur Vladimir Bortko, trok zich een week voor de verkiezingen terug. 'Ik wil niet meedoen aan deze spelletjes. De kaarten zijn gemerkt, 5 azen in één kaartspel. Ik kwam om te voetballen, maar ze zeggen tegen me dat ik voor sufferdje moet spelen', zei Bortko, die meedeed namens de communistische partij.

De partij Verenigd Rusland, ooit door Poetin opgericht, heeft de afgelopen jaren veel geloofwaardigheid verloren. Poetin zelf wil er nauwelijks nog mee geassocieerd worden. Volgens opiniepeiler Levada Center was de populariteit van de partij in augustus gedaald naar 28 procent (in 2017 was dat 37 procent). Bij de vorige regionale verkiezingen, die plaatsvonden kort na de impopulaire pensioenhervormingen, kreeg de partij een gevoelige klap.

Straatprotesten onderdrukt

Uit woede over het weren van echte onafhankelijke kandidaten gingen deze zomer in Moskou duizenden de straat op. De overheid reageerde met een overmacht aan politie op de vreedzame demonstraties, duizenden mensen werden gearresteerd en het Onderzoekscomité begon een rechtszaak wegens de organisatie van 'massa-onlusten'. Vijf mannen zijn inmiddels in snelrechtprocedures tot forse gevangenisstraffen veroordeeld. Kopstukken van de oppositie als Ljoebov Sobol, Ilja Jasjin en Aleksej Navalny werden herhaaldelijk gearresteerd en tot korte celstraffen veroordeeld. 

Omdat de echte onafhankelijke kandidaten in Moskou en elders in het land goeddeels buiten de race zijn gehouden, zijn de grootste profiteurs van Navalny's tactiek van 'slim stemmen' kandidaten van de zogenaamde 'systeemoppositie', politieke partijen die in de politiek getolereerd worden omdat ze loyaal zijn aan het Kremlin. De twee belangrijkste zijn de Communistische Partij en de LDPR van de nationalist Vladimir Zjirinovski. Navalny's plan om Verenigd Rusland koste wat het kost een dreun te geven - een tactiek waarover in de verhitte verkiezingsstrijd fel werd gedebatteerd - heeft effect gehad, maar de analytici zijn het niet eens over het succes. 

Critici van Navalny zeggen dat de winst voor de 'systeemoppositie' slechts schijnwinst is, die niet meer behelst dan de keuze tussen 'oplichters' of 'dieven' in het politieke bestel. De systeemoppositie is immers loyaal aan het Kremlin. Anderen wijzen erop dat Verenigd Rusland Navalny's belangrijkste doelwit was en dat hij in die opzet is geslaagd.

Verdeeldheid zaaien

Volgens Dmitri Travin van de Europese Universiteit in Sint Petersburg is het belangrijkste effect van Navalny's strategie het zaaien van verdeeldheid in de gelederen der Kremlin-getrouwen. Maar volgens Travin is Poetin zelf een veel grotere meester in het zaaien van verdeeldheid, waarop hij zijn bestuurssysteem baseert. De winst is dus maar beperkt. Bovendien zal de 'systeemoppositie' zich er wel voor hoeden de autocratie lastig te vallen zolang ze nog zo vast in het zadel zit, aldus Travin.

Toch vindt Travin dat Navalny's strategie zijn nut heeft bewezen. De geruchtmakende onthullingen van zijn Fonds voor de Strijd tegen de Corruptie (met als belangrijkste doelwit premier Dmitri Medevedev in 2017) hebben weliswaar het criminele karakter van Poetins systeem blootgelegd, maar effect heeft dat niet gesorteerd, zegt Travin. De belangstelling voor zijn onthullingen neemt af.

Voor Navalny is gevangenisstraf een reële bedreiging geworden. Met zijn oproep voor strategisch stemmen is hij erin geslaagd in de schijnwerpers van de politiek te blijven en zo zou hij zelfs voor de 'oplichters' op de langere termijn een serieuze politieke speler kunnen worden. Travin trekt de vergelijking met de Ronde Tafelgesprekken van het Poolse Solidariteit, met als argument 'de aanhouder wint'  en we mogen niet in apathie vervallen.   

Voor Bloomberg-columnist Leonid Bershidsky bewijzen de verkiezingen juist dat volgens de regels spelen in Rusland geen enkele zin heeft als de tegenspeler vals speelt. 'Moskous zomer van protesten eindigde met een comfortabele meerderheid voor de pro-Kremlin-partij Rechtvaardig Rusland in de gemeenteraad en enkele activisten in de gevangenis. Maar de spanning onder de oppervlakte blijft, vooral in Moskou. De onmiskenbare boodschap voor het Kremlin was dat de inwoners van de stad die het lot van de Sovjet-Unie in 1991 bepaalde zijn methodes beu zijn.'