In een verrassende wending in de Theaterzaak tegen regisseur Kirill Serebrennikov van Gogol Centrum verwees de rechter de aanklacht van fraude met staatssubsidie naar de prullenbak. Analisten beschouwen het als de stille dood van de politiek gestuurde affaire tegen een van Ruslands meest beroemde en omstreden regisseurs. De zaak kostte hem twee jaar huisarrest.

 Kirill Serebrennikov in de rechtszaal (foto V Kontakte)

door Laura Starink

Tweeëneenhalf jaar na de politie-inval bij het beroemde Russische theater Gogol Centrum van Kirill Serebrennikov heeft de rechtbank in Moskou de aanklacht van fraude met staatssubsidie als ongefundeerd verworpen. Volgens rechter Akkoeratova bevat de aanklacht ‘wezenlijke tegenstrijdigheden met betrekking tot de omstandigheden van het misdrijf’ die niet in de rechtbank kunnen worden gerepareerd. In Moskou spreekt men van een ‘stille begrafenis’ van de bizarre en scandaleuze zaak, die Serebrennikov en enkele medeverdachten bijna twee jaar huisarrest heeft gekost.

De rechter maakte gehakt van de aanklacht. Onduidelijk is waaruit de ‘illegale handelingen’ van de beklaagden hebben bestaan en welke financiële en artistieke verslaglegging niet overeenstemden met de werkelijkheid. Bovendien staan de door de aanklager genoemde bedragen vol rekenfouten. Akkoeratova nam er geen genoegen mee en retourneerde de zaak naar het Openbaar Ministerie. Gevraagd om commentaar zei Serebrennikov laconiek tegen de rechter: ‘Doe maar wat je wil’.

Fraude met staatssubsidie

De Theater-zaak, zoals de rechtszaak tegen Serebrennikov is gaan heten heeft alles in zich van een absurd toneelstuk à la Ionesco of Samuel Beckett. De internationaal bekende regisseur – onlangs draaide zijn film Leto (Zomer) over het jonggestorven Leningradse popidool Viktor Tsoj in de Nederlandse bioscopen – werd beschuldigd van fraude met staatssubsidie, verstrekt voor enkele opvoeringen voor zijn experimentele jongerengroep De Zevende Studio. Toneelstukken zouden niet zijn opgevoerd, geld voor requisieten en honoraria niet zijn uitbetaald. Terwijl de advocaten in de rechtbank wapperden met juichende recensies van Shakespeares Midzomernachtsdroom, een voorstelling die nog steeds succesvol in Moskou loopt, bleef de aanklager volhouden dat het stuk nooit was opgevoerd.

Cultuurcritici, collega-regisseurs en juristen noemden de zaak van meet af aan politiek gemotiveerd. De regels over verslaglegging over staatssubsidie zijn zo ondoorzichtig dat je tegen elke regisseur zo'n zaak zou kunnen opzetten, zeiden collega-regisseurs in koor. Maar wie de opdracht voor de vervolging heeft gegeven en wat de onderliggende reden is geweest is volstrekt onduidelijk. Was het fatsoensrakkerij van door de Russisch-orthodoxe Kerk gestuurde zeloten die moeite hadden met Serebrennikovs ‘zedeloze’ voorstellingen (naaktloperij of homo-erotische tinten zijn in het Gogol Centrum geen taboe)? Was het de oer-conservatieve cultuurminister Vladimir Medinski zelf die ingreep, in de sovjet-traditie van strijd met de kunsten? Was het onderlinge concurrentie van staatsdiensten die een wit voetje bij de president wilden halen? Was het een gevolg van de sinds de Oekraïne-crisis van 2014 opgelaaide afkeer van het immorele Gayropa?

Begin dit jaar zei Genri Reznik, een van Ruslands meest uitgesproken strafpleiters, tegen mij dat hij ervan uitging dat de beslissing om hem te vervolgen beslist op hoog politiek niveau genomen was en dat de oorzaak waarschijnlijk gezocht moet worden bij Serebrennikovs ongewenste politieke voorkeur en vooruitstrevendheid.   

Advocaat Genri Reznik (foto Laura Starink)

‘De toneelregisseur heeft zijn politieke positie nooit onder stoelen of banken gestoken en bovendien beet hij in de hand die hem voedde,’ zei Reznik. ‘Het is de taak van het Openbaar Ministerie de aanklacht met bewijsmateriaal te onderbouwen, maar bij ons worden de rollen omgekeerd en moest de verdediging bewijzen dat de toneelstukken wél zijn opgevoerd en dat er wel degelijk bepaalde requisieten zijn aangeschaft. Absurd. Dit alles is een erfenis van het sovjet-systeem, toen uitvoerende macht, rechters-commissarissen, openbaar aanklagers en rechtbank dezelfde pet op hadden.’

Reznik vermoedde dat de zaak uit de boezem van de veiligheidsdiensten kwam. ‘Misschien wil men laten zien dat deze liberasty, al die culturele intellectuelen die de overheid beschuldigen van corruptie, zelf geen haar beter zijn.’ Het Russische scheldwoord liberasty is een samentrekking van ‘liberalen’ en ‘pederasten’ en dat zijn misschien wel de twee meest geminachte bevolkingsgroepen in Rusland. Reznik sloot begin dit jaar al niet uit dat de zaak vast zou lopen. ‘De stemming aan onze top wisselt nog al eens.’

De wind mee

Dat valt niet te ontkennen: in 2012 werd Kirill Serebrennikov, in 1969 geboren in Rostov aan de Don, door de vooruitstrevende cultuurwethouder van Moskou Kapkov juist benoemd tot artistiek leider van het stoffige Gogol Theater om het rap te moderniseren. Na het onderdrukken van de massaprotesten tegen verkiezingsfraude van 2011/12 kreeg de Moskouse burgemeester Sobjanin had de opdracht de stedelijke elite in de boter te smoren. De stad ging op de schop en voor kunst en cultuur was geld in overvloed.

Serebrennikov doopte het theater om in het moderner klinkende Gogol Centrum met een hip logo en zijn gedurfde voorstellingen trekken nog altijd volle zalen. Hij bewerkte Russische klassieken tot politiek toneel over het Rusland van nu en maakte ook een handvol films over heikele thema’s als religieus fundamentalisme. Dat is in een land waar de kerk opnieuw een rol opeist als zedenmeester en een wet is aangenomen die krenking van religieuze gevoelens strafbaar stelt een politieke daad.

Maar na 2014 ging er in Rusland een andere wind waaien. Op de staatstelevisie wordt het Westen voorgesteld als Sodom en Gomorra, dat gedreven wordt door Russofobie. Serebrennikov zat bij de zoektocht naar een nieuwe Russische identiteit mogelijk deze of gene in de weg. Internationale bekendheid was geen aanbeveling meer. Cultuurwethouder Kapkov werd de laan uitgestuurd en burgemeester Sobjanin van Moskou, geassocieerd met de moderne facelift van Moskou, heeft zich deze zomer van een andere kant laten zien door de protestdemonstraties rondom de locale verkiezingen van 8 september met een overmacht aan politie te laten onderdrukken.

Afblazen van ballet Noerejev

Een bizarre wending nam de zaak tegen Serebrennikov toen te elfder ure zijn ballet Noerejev dat op 11 juli 2017 in het Bolsjoj-theater in première zou gaan werd afgeblazen. Het stuk over de in 1962 in het Westen achtergebleven homoseksuele sterdanser Rudolf Noerejev zou ‘onvoldragen’ zijn, maar voor de Moskouse culturele elite was de link met Serebrennikovs arrestatie overduidelijk.  

In december 2017 vond alsnog de uitgestelde première van Serebrennikovs ballet Noerejev plaats (foto Bolsjoj Theater)

‘Vandaag zou de première zijn geweest, maar Roedik [koosnaampje voor Rudolf Noerejev] kan niet leven zonder vrijheid en is er opnieuw tussenuitgeknepen,’ schreef Serebrennikov erover op zijn Facebook. Stukken die niet zijn opgevoerd verdwijnen in Rusland doorgaans naar speciale geheime archieven, ‘maar verloren gaan ze nooit’, aldus de regisseur.

Het werd nog gekker toen het Bolsjoj de voorstelling in december 2017 alsnog op het programma zette. Het ballet werd slechts twee keer vertoond en de zaal zat vol met beroemde Russen en hoogwaardigheidsbekleders, zoals minister van Cultuur Medinski en Poetins woordvoerder Dmitri Peskov, die erg over het ballet te spreken waren. En zo vierde de haut chic van Moskou in galakostuum de première van de opera over Noerejev terwijl de regisseur in zijn eentje met enkelband thuis zat. Tijdens het applaus kwamen enkele dansers op in t-shirts met ‘Laat onze regisseur vrij’.

'De hele zaak is uit de duim gezogen om mij kapot te maken'

Een treurig dieptepunt in de zaak was dat Serebrennikov in februari 2018 geen toestemming kreeg om zijn moeder op haar sterfbed te bezoeken. Grootmoedig kreeg hij daarna wel toestemming om haar begrafenis bij te wonen.

Begin 2019 was de aanklacht eindelijk rond: Serebrennikov en de vier andere verdachten zouden 133 miljoen roebel achterover hebben gedrukt. Maar de zaak rammelde aan alle kanten. In mei 2019 hief de rechter het huisarrest van Serebrennikov op, maar het land mocht hij nog steeds niet verlaten.

Na bestudering van de processtukken zei Serebrennikov: ‘De zaak is uit de duim gezogen, ofwel om mij kapot te maken, ofwel om de mensen die met mij verbonden zijn kapot te maken. We hebben niks gestolen. We hebben een eerlijk project, dat uit meer dan driehonderd evenementen bestond, tot een goed einde gebracht. Hoe dichter we het einde van ons leeswerk naderen, des te duidelijker wordt het dat het hele onderwerp is verzonnen.’ Anderhalf jaar later heeft rechter Akkoeratova hem gelijk gegeven.

Serebrennikov spreekt zijn medewerkers toe na het opheffen van zijn huisarrest (foto Gogol Centrum)