Met miljoenen kijkers is Joeri Doed uitgegroeid tot de populairste vlogger van het Russische YouTube. De charismatische voormalige sportjournalist wordt steeds invloedrijker in de Russische media en wordt getypeerd als ‘de stem van deze generatie’. Dit najaar verbaasde Doed iedereen door politiek stelling te nemen en zich uit te spreken tegen de repressie.

door Wabke Waaijer

De 32-jarige Joeri Doed werd in september 2019 voor de derde keer beloond met de Persoon van het jaar-prijs van het Russische tijdschrift Gentleman’s Quarterly GQ als ‘het belangrijkste gezicht van YouTube,’ maar ook vanwege zijn recente successen als documentairemaker. Op de prijsuitreiking vroeg hij zijn collega’s in een dankwoord om niet te zwijgen over de politieke repressie, de verkiezingsfraude en de willekeur van de politie.

Joeri Doed stelt kritische vragen aan Ksenija Sobtsjak. Still van YouTube

Volgens Doed, die 10 augustus mensen opriep de straat op te gaan voor toelating van onafhankelijke kandidaten tot de gemeenteraadsverkiezingen, zijn de demonstranten van deze zomer de werkelijke ‘personen van het jaar’. ‘Als in Rusland de volgende keer de eerste de beste gewone voorbijgangers met knuppels bont en blauw worden geslagen, als ze de volgende wagon met staatsgeld stelen, als ze een nieuwe stapel oud papier in de stembus gooien, dan verzoek ik u met klem om hierover niet te zwijgen’, zei Joeri Doed tegen een zaal vol bekende gezichten uit de Russische mediawereld.

Zelfs het Kremlin voelde zich geroepen om te reageren op de toespraak van Doed. Woordvoerder Dmitri Peskov zei dat het Kremlin niet geneigd is de toespraak van Doed als representatief te zien voor de stemming in de gehele samenleving. ‘Bepaalde standpunten worden ook door het Kremlin waargenomen, maar het zou absoluut onprofessioneel zijn om dit te associëren met de algehele stemming. (…),’ zei Peskov tegen de Russische zakenkrant RBK.

Vloekende rappers

Doed is een zeer populaire Russische vlogger (6 miljoen volgers op YouTube) die sinds 2017 furore maakt op YouTube met zijn interviewprogramma vDoed. Hij interviewde zeer bekende en spraakmakende Russen van allerlei pluimage waaronder de presentator Dmitri Kiseljov – bekend om zijn onvoorwaardelijke steun aan het Kremlin, vloekende rappers, maar ook leden van de oppositie zoals Aleksej Navalny, Michail Chodorkovsky en de voormalige presidentskandidaten Ksenia Sobtsjak en communist Pavel Groedinin. Die laatste twee werden geïnterviewd in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2018.

De jonge, magere Doed die ook mede-eigenaar is van een Russische sportnieuwssite, weet de kijker te boeien door zijn gesprekspartners op humoristische en nonchalante wijze te onderwerpen aan een spervuur van kritische vragen die iedereen op de lippen liggen en door thema´s te bespreken die op de Russische televisiekanalen taboe zijn. Hiermee springt hij in het gat dat de staatstelevisie met haar eenzijdige shows zelf heeft gecreëerd. Ook Navalny is populair op YouTube, maar Doed bereikt door zijn veelzijdigheid een groter publiek dan Navalny alhoewel de oppositieleider met zijn video’s over corruptieschandalen ook miljoenen kijkers trekt.

Joeri Doed interviewt moeder wier zoon omkwam bij de gijzeling in Beslan. Still van YouTube

Begin september 2019 lanceerde Doed zijn documentaire over Beslan (met Engelse ondertiteling) waarin hij overlevenden, nabestaanden, journalisten en overheidsmedewerkers aan het woord liet. Op 1 september 2019 was het vijftien jaar geleden dat terroristen in 2004 een school in de Kaukasische plaats Beslan (Noord-Ossetië) gijzelden met daarin 1128 ouders en kinderen. De drie uur durende documentaire Beslan. Pomni (vert. 'Beslan. Herinner je') is binnen drie weken al door vijftien miljoen mensen bekeken en gaat over de grootste ramp uit de recente Russische geschiedenis met 334 doden onder wie 186 kinderen en tien medewerkers van de Russische veiligheidsdiensten. Ook Ksenia Sobtsjak en Russia Today hebben ter gelegenheid van de herdenking een documentaire gemaakt. Hun versies werden door de liberale media echter minder jubelend ontvangen.

Omstreden optreden veiligheidsdiensten

Door te spreken met nabestaanden, overlevenden en twee lokale overheidsmedewerkers die nauw bij de ramp betrokken waren, schetst Doed in zijn documentaire een nuchter en kritisch beeld van het verloop van de gijzeling en het omstreden optreden van de Russische veiligheidsdiensten die de school beschoten. Journaliste Jelena Milasjina van onderzoekskrant Novaja Gazeta is rustig maar stellig in haar antwoorden aan Doed: Rusland was een ander land geweest als er toen meer kinderen waren gered. Ook klinkt het door in de documentaire dat de staat, al was het maar in het geheim, met de terroristen had moeten onderhandelen omdat een mensenleven zwaarder weegt dan het Poetin-principe om nooit met terroristen in gesprek te gaan. Doed spreekt ook de toenmalige president van Ingoesjetië, de enige gezagsdrager die de school is binnengegaan om tijdens de gijzeling te onderhandelen.

Slachtoffers van de ramp die invalide werden, vertellen Doed dat ze voor hun medische kosten grotendeels moeten terugvallen op liefdadigheid. Materiële hulp krijgen ze van de overheid als ze daar om vragen, maar aan ‘systematische’ schadevergoeding om revalidatiebehandelingen in het buitenland te ondergaan, lijkt het de slachtoffers te ontbreken.

In een normale staat zou de overheid toch borg moeten staan voor het vergoeden van revalidatie, vraagt Doed zich aan het einde van de documentaire af. Volgens het toenmalige hoofd van Noord-Ossetië Taimoeraz Mamsoerov valt Poetin echter niets te verwijten en houdt de overheid zich wel degelijk bezig met de slachtoffers. Maar Doed opent de documentaire met de stelling dat als een staat fouten heeft gemaakt, hij iedereen die slachtoffer is geworden, moet omringen met zorg. ‘In ons land is het niet in de mode om gemaakte fouten te onderzoeken’, luidt het antwoord van een moeder wier zoon omkwam tijdens de gijzeling.

Verwijten van Russische media

De documentaire Beslan is niet onopgemerkt gebleven in de Russische (sociale) media. Marina Doetsjko, één van de overlevenden die in een rolstoel terecht kwam, ging in een mum van tijd op Instagram van 400 naar 90.000 volgers. Haar magere pensioen van 13.000 roebel (180 euro) vult zij aan met de verkoop van vioolstekjes, haar passie. Door de documentaire waarin Doed ook opriep om de slachtoffers financieel te steunen, waren haar plantjes ineens razendsnel uitverkocht.

Maar niet bij iedereen vielen de verhalen van de slachtoffers in goede aarde. Het Comité van de Moeders van Beslan dat op aanraden van een journalist naar aanleiding van de documentaire een rekening voor financiële ondersteuning had geopend, zag zichzelf gedwongen om het initiatief meteen weer te stoppen. In commentaar op sociale media werd de nabestaanden verweten dat zij parasiteerden op de staat.

Hoewel Doeds documentaire veel positieve recensies kreeg omdat de verhalen van de slachtoffers op zeer indringende wijze naar voren komen zonder hysterisch te worden, is hij ook flink onder vuur genomen door Kremlin-loyale media. Volgens hen heeft Doed de officiële versie van de gijzeling in twijfel getrokken. Men verwijt Doed dat hij de schuld van de ramp bij de staat legt in plaats van bij de terroristen en dat hij het handelen van de terroristen zou proberen te rechtvaardigen. Voormalig Doemalid Semjon Bagdasarov stelde om deze reden zelfs voor om een strafzaak aan te spannen tegen Doed.

Volgens de beruchte pro-Kremlin presentator Solovjov toont Doeds documentaire ‘niet het minste begrip voor dat wat er is gebeurt’ in Beslan. Hij vraagt zich in het radioprogramma Vesti af door wie Doed wordt gesteund. ‘Wie promoot dit onbeduidende tuig?’ Solovjov suggereert dat Doed beter verder kan gaan met het maken van reclame voor de shampoo Head & Shoulders, Doed is namelijk ook al een reclamester. Navalny bespreekt de kritiek van Solovjov in zijn wekelijkse Youtube uitzending. Volgens de oppositieleider heeft Doed het helemaal gemaakt nu hij Vladimir Solovjov zo op de kast heeft gejaagd.

Goelag documentaire

Met Beslan schopt Doed tegen het zere been van Kremlin-getrouwen omdat hij de recente geschiedenis aan de kaak stelt, schrijft Oleg Kasjin op Republic. En met Doeds in april gelanceerde documentaire over de Goelag ‘Kolyma. Geboortestreek van onze angsten’ (te zien met Engelse ondertiteling) morrelt Doed volgens de publicist aan het ‘geschiedenis monopolie’ van de staat.

Doed in Kolyma, het vroegere strafkampgebied in de Poolcirkel. Still van YouTube

Bijna de helft van de Russische jongeren tussen de 18 en 24 jaar hebben nooit van de Stalin repressies gehoord, bleek vorig jaar uit onderzoek van onderzoeksbureau VTSIOM. Dit was één van de redenen waarom Doed besloot tot een documentaire over de Goelag. In de documentaire ‘Kolyma’ reist Doed van Magadan naar Jakoetsk. Op zijn reis spreekt hij met mensen over de Goelag.

In de introductie van de documentaire veroordeelt hij het zwijgen dat typerend is voor de generatie van zijn ouders en dat volgens hem een overblijfsel is van de Stalinrepressie. ‘Wees voorzichtig. Trek geen onnodige aandacht. (…) Van ons hangt niks af’ herinnert Doed zich hardop uit zijn jeugd en daarom gaat hij op zoek naar de herkomst van die angst met zijn gevleugelde woorden ‘alles wat we te weten zijn gekomen, vertellen we u.’

Met de documentaires over Beslan en de Goelag heeft Doed zich volgens zakenkrant Vedomosti getransformeerd van commerciële vlogger tot het ‘videogeweten van het land'. ‘Hij is het belangrijkste wat er op dit moment in Rusland is op het gebied van maatschappelijke opinie. En vooralsnog is hij geen vijand van de staat’ schrijft Kasjin op Republic. Volgens de publicist moet Doed zendtijd krijgen op een staatszender en zou Poetin hem een interview moeten geven al ligt dat niet in de lijn der verwachting. Want de staat zal tegen hem vechten, voorspelt Kasjin terwijl ze hem als een uitdaging zouden moeten zien.

Politiek raakt in

Maar Doed kiest bewust voor politieke stellingname. Volgens de YouTube ster is een a-politieke houding tegenwoordig iets om je voor te schamen. ‘De laatste jaren waren jonge mensen totaal niet geïnteresseerd in verkiezingen, protesten, omstreden rechtszaken, politieke gevangenen, enzovoort. De laatste twee zaterdagen (niet toegestane protesten van 3 augustus en 27 juli 2019 – red.) hebben getoond waar onze inertie toe heeft geleid’ schreef hij 8 augustus 2019 op zijn Facebook pagina. Iedereen kan tegenwoordig ‘een stok in zijn gezicht krijgen’, schrijft Doed naar aanleiding van het buitensporige politieoptreden tegen de protesten voor vrije verkiezingen deze zomer in Moskou.

Doeds oproep tijdens de prijsuitreiking voor persoon van het jaar is dan ook erg actueel. In de nasleep van de protesten zijn in Moskou al zes demonstranten veroordeeld tot straffen van 2 tot 6 jaar strafkamp. Acteur Pavel Oestinov kreeg deze week 3,5 jaar stafkamp (inmiddels vrijgelaten - red.) omdat hij een ordehandhaver van de Nationale Garde zou hebben geslagen tijdens zijn arrestatie op 3 augustus. Op een video is te zien dat hij zich niet verzette, maar de rechtbank weigerde die als bewijs mee te nemen in het onderzoek.

Op zijn Instagram roept Doed zijn volgers op om de video van de arrestatie van Oestinov te tonen aan hun familieleden. Net als in zijn Goelag documentaire rekent Doed hier af met de oude generatie. ‘Iedereen heeft mensen in zijn omgeving die overtuigd zijn: Rusland staat weer op; wat is Moskou een fijne stad geworden; eindelijk is men ons in de wereld gaan respecteren. Vaak (maar NIET altijd) zijn dat mensen van de oude generatie: papa’s, mama’s, oma’s en opa’s.’

Met zijn steunbetuiging aan het politieke protest, zijn uitgesproken documentaires over politiek gevoelige thema’s en zijn - voor Russische begrippen – ´onorthodoxe´ gasten in zijn YouTube show, komt Doed steeds dichter bij de politiek. Hiermee past hij echter in een bredere ontwikkeling binnen de Russische culturele wereld waar het steeds modieuzer lijkt te worden om je maatschappelijk uit te spreken.

Doed die geboren werd in Potsdam in de voormalige DDR, zijn eerste levensjaren doorbracht in Oekraïne en op jonge leeftijd als succesvolle sportjournalist doorbrak in Rusland, wordt in de Russische media al genoemd als een ‘leider van het protest’ en er wordt zelfs gespeculeerd dat hij een ‘Russische Zelensky’ kan worden. De Oekraïense president Vladimir Zelensky transformeerde tot de verrassing van ieder namelijk ook van sympathieke, idealistische soapster naar president.

De Russische schrijver Dmitri Bykov ziet in Doed voorlopig nog geen Russische Zelensky. Tegen radiostation Echo Moskvy zei hij dat de YouTube ster niet zomaar politicus zal kunnen worden omdat Russen ‘bevooroordeeld’ zouden staan ten opzichte van mensen die creatieve beroepen beoefenen. ‘Maar hij zou een geweldige presidentskandidaat zijn juist omdat hij de stem van deze generatie is’ voegde Bykov eraan toe al is het maar de vraag of Doed daar oren naar zou hebben.

Voor de liefhebbers van Doeds interessante, kritische en humoristische interviews waarin soms niet wordt gekeken op een krachtterm meer of minder is het waarschijnlijk beter dat deze man voorlopig zowel de politiek als de staatstelevisie even laat voor wat het is en doorgaat met het verrijken van ‘de nieuwe televisie’ zoals Novaja Gazeta columniste Irina Petrovskaja het Russische YouTube onlangs noemde.