de russische burger   Hoewel Rusland op weg is naar een beroepsleger wordt de dienstplicht nog volop gepropageerd. Jaarlijks worden ruim 260.000 jongens opgeroepen. Ze weten meestal niet wat hun rechten zijn. Het Comité van Soldatenmoeders in Kostroma probeert hun te helpen met juridisch advies. ‘Je moet mondig zijn om uit te drukken waarom je geen militaire dienstplicht wilt doen.’

door Wabke Waaijer

‘Dienstplichtigen, hun ouders, oma’s, opa’s, zelfs vriendinnetjes van dienstplichtigen, wie komt er niet naar ons spreekuur’, zegt juriste Galina Vasiljevna (1949). Samen met voorzitter Nina Konstantinovna (1957) en haar zoon Sergej Aleksandrovitsj (1983) vormt Galina het regionale Comité van Soldatenmoeders in Kostroma. Op de foto wilden ze niet.

Het kantoor van de Soldatenmoeders in Kostroma met foto van de oprichtster van het comité. Foto Wabke Waaijer

Afgelopen lente zijn er door heel Rusland 135.000 jongens tussen de 18 en de 27 jaar opgeroepen. In de regio Kostroma - met ruim 600.000 inwoners - moesten 400 jongens gerekruteerd worden. Voor de herfstoproep die 1 oktober is begonnen, wordt een vergelijkbaar aantal jongens gezocht.

Hoewel Poetin in het voorjaar zei dat de dienstplicht op de lange termijn tot het verleden zal behoren, benadrukte de Russische minister van defensie Sergej Sjojgoe onlangs in een interview dat hij vindt dat een soevereine staat een zeker aantal dienstplichtigen nodig heeft ter versterking van de strijdkrachten bij oorlogsdreiging.

Volgens de minister van defensie was het aantal beroepsmilitairen in december 2015 met 352.000 man voor het eerst groter dan het aantal dienstplichtigen. Volgens het Ministerie van Defensie zou die laatste groep in de periode 2012-2017 met 6,6% zijn afgenomen van 296.740 naar 276.900 dienstplichtigen.

Maar de professionalisering van het Russische leger duurt langer dan verwacht en voorlopig wordt de dienstplicht dan ook nog volop gepropageerd. Op de website van het Russische Ministerie van Defensie wordt de militaire dienstplicht omschreven als een ‘belangrijke etappe in de biografie van elke man’ waarin je ‘echte vrienden’ vindt en je carrièremogelijkheden bij de overheid vergroot.

Sergej, die een eigen bedrijf heeft en ondersteunend werk doet voor het Comité van Soldatenmoeders in Kostroma, denkt dat het imago van het Russische leger is verbeterd in vergelijking met de jaren negentig. In die jaren ontstonden de Comités van Soldatenmoeders in Rusland tegen de achtergrond van de gruwelijke Tsjetsjeense oorlogen. ‘Vroeger maakte men zich meer zorgen over de dienstplicht. Vooral begin jaren 2000, tijdens de tweede Tsjetsjeense oorlog. Toen reisden moeders zelf naar Tsjetsjenië om hun zonen te halen.’ Dienstplichtigen werden naar de oorlog gestuurd als kanonnenvoer, vertelt Nina: ‘Een zoon van een vriendin van mij hebben ze naar Tsjetsjenië gestuurd terwijl hij zeer slechte ogen had. Hij werd ingezet als artilleriesoldaat en sneuvelde meteen.’

Kort contract

Bijna de helft (49%) van de Russen stond vorig jaar achter de dienstplicht volgens een enquête van het onafhankelijke Levada onderzoeksbureau, in 2006 was slechts 32% voor een verplicht jaar in het leger. Juriste Galina ziet in de dagelijkse praktijk dat jongens zich heel verschillend tot het leger verhouden. ‘Sommigen willen niet, anderen juist wel omdat de thuissituatie uitzichtlozer is dan een jaar in het leger. Een ander gaat uit patriottische overwegingen of omdat hij op zoek wil naar zichzelf.’

Afscheid van rekruten. Foto mil.ru

Maar het leger jaagt velen nog steeds schrik aan, denkt Sergej. ‘De jeugd zit op internet en daar zien ze dingen die vroeger verzwegen konden worden. Nu lezen zij op internet over de brandhaarden in de wereld, over Syrië. “God verhoede dat ze me daarheen sturen”, denken ze dan.’

Tijdens hun dienstplicht mogen jongens tegenwoordig niet naar conflictgebieden gestuurd worden. Wel is er in 2016 een wet aangenomen waardoor jongens in de laatste maand van hun dienstplicht een ‘kort contract’ kunnen afsluiten om voor maximaal een jaar als beroepsmilitair te dienen in ‘noodsituaties’, voor ‘het herstellen van vrede en veiligheid’ of voor ‘het stoppen van internationaal terrorisme’. Critici vrezen dat door deze wetsaanpassing relatief onervaren soldaten verleid kunnen worden om in Syrië te dienen .

Ontgroening

De beruchte dedovsjtsjina (geweldadige ontgroening) is één van de redenen waarom het leger veel Russen angst inboezemt. Geweld van ouderejaars tegen eerstejaars rekruten was wijdverspreid in de jaren zeventig, tachtig, negentig en begin jaren nul. Hierdoor lag het aantal doden onder soldaten in vredestijd ontzettend hoog. Het imago van het Russische leger was in de jaren negentig en begin jaren nul dermate belabberd dat de dienstplicht massaal werd ontweken dan wel afgekocht. Daarom is het leger in 2008 hervormd en is de dienstplicht verkort van twee naar één jaar. Deze maatregel moest bijdragen aan de professionalisering van het leger en zou de macht van oudere soldaten over rekruten moeten wegnemen.

Volgens Sergej heeft de verkorte dienstplicht het aantal gevallen van dedovsjtsjina doen afnemen maar komt machtsmisbruik nog steeds voor. ‘Nu gebeurt het als jonge beroepsmilitairen te maken krijgen met nieuwe dienstplichtigen. Er komen nog steeds klachten binnen maar over het algemeen kun je zeggen dat het aantal slachtoffers van dedovsjtsjina is afgenomen’. Bovendien verschillen de verhoudingen tussen officieren en soldaten per legereenheid, voegt Nina toe. ‘Dedovsjtsjina is minder geworden maar het gebeurt nog steeds.’

Vrijstelling

Vrijstelling van de dienstplicht op medische gronden kan verkregen worden als ouders en kinderen op tijd de nodige papieren in orde maken, benadrukken de leden van het Comité van Soldatenmoeders. Maar daarvoor moet je wel een medische verklaring krijgen van de artsen van het rekruteringsbureau. Volgens Nina ontbreekt het ouders echter aan de juiste informatie. ‘Ouders denken: “mijn kind is ziek geweest, dus ze nemen hem sowieso niet.” Ouders weten niet dat een kind met serieuze gezondheidsproblemen vrijgesteld kan worden. Maar als ze niets doen, dan nemen ze hem gewoon.’ 

Russische rekruten worden ingedeeld bij onderdeel. Foto mil.ru

Volgens Sergej heeft het Comité daarom in de eerste plaats een voorlichtingsfunctie. ‘Wij helpen ouders bij het opstellen van een verklaring waarin staat dat hun kind ziek is.’ Vervolgens moet de opgeroepene hopen dat zijn diagnose wordt bevestigd door de artsen van het rekruteringsbureau. Studeren is een andere manier om uitstel van de dienstplicht te krijgen. ‘Je kunt uitstel krijgen voor het middelbaarberoepsonderwijs, voor je bachelor en dan voor je master’, licht Nina toe.

'Vroeger waren er 30 ziektes waarop je afgewezen kon worden, nu nog maar 15'

Jongens met rijke ouders komen er zelf op de een of andere manier wel uit, constateert Sergej. ‘Die bedenken wel iets. Dan heb je ook de minder rijke maar wel mondige mensen die er via hun eigen kanalen uitkomen. Maar er is ook een grote categorie mensen die niet heel hoog op de sociale ladder staat, die heeft hulp nodig.’

Het is de afgelopen jaren moeilijker geworden om vrijstelling te krijgen, vertelt Sergej. Zelf werd hij begin deze eeuw afgekeurd. ‘Maar ik was 18 in 2001. Toen waren er meer ziektes waarvoor je vrijstelling kon krijgen. Veel van mijn vrienden zijn gewoon alle dokters afgelopen om maar aan de dienstplicht te ontkomen. Maar de wetgeving is dusdanig veranderd dat van de dertig ziektes waarop je vroeger afgewezen kon worden er nog maar vijftien over zijn. Vrijstelling van de dienstplicht wegens sociale- of familieomstandigheden is nog moeilijker.’

Soldatenmoeders

De Comités van Soldatenmoeders bestaan sinds 1989 toen moeders van dienstplichtigen streden voor vrijstelling van de dienstplicht voor studenten en zij de grootschalige misstanden in het Russische leger naar buiten brachten. Rusland heeft meer dan honderd regionale Comités van Soldatenmoeders waarvan de Soldatenmoeders in Sint-Petersburg het bekendst zijn. In de jaren negentig en begin deze eeuw kregen de Comités internationale bekendheid door hun protesten tegen de Tsjetsjeense oorlogen en hulp aan (vermiste) soldaten en hun familie. Zo hebben de Comités er onder andere voor gezorgd dat ouders werden toegelaten tot het oorlogsgebied om hun gewonde of omgekomen zonen te vinden.

Ook in deze eeuw vormen de Comités een belangrijk meldpunt voor misstanden in het leger. Volgens Valentina Melnikova, vertegenwoordigster van de Unie van Comités van Soldatenmoeders, was 2009-2012 de meest humane periode in de geschiedenis van het Russische leger en is de situatie vanaf 2013 weer verslechterd, zo zegt zij in een interview tegen de krant Novaja Gazeta. Het Comité van Soldatenmoeders in Sint-Petersburg bericht over een toenemend aantal schendingen van de rechten van dienstplichtigen. Zo zijn er jongens die bij toelating tot het leger niet de juiste medische keuring hebben gekregen of niet toereikend medische hulp kregen nadat zij ziek werden in het leger. Hierdoor kwamen zij soms in levensbedreigende situaties terecht waarin medische hulp soms te laat kwam.

Gezondheidsproblemen

Wat gebeurt er als jongens met gezondheidsproblemen toch in het leger terechtkomen?

Sergej: ‘Dan krijgen wij de verhalen van moeders die vertellen dat hun zoon al vier maanden in het ziekenhuis ligt. Dus zelfs vanuit economisch perspectief is het niet handig om zieke jongens op te roepen. De staat moet opdraaien voor die medische kosten tijdens de dienstplicht. Maar de rekruteringsbureaus hebben een quotum, dus per regio wordt bepaald hoeveel jongens er moeten worden oproepen. Het kost best wel moeite het quotum te halen. Er worden dus ook mensen opgeroepen met gezondheidsproblemen. Als we zulke meldingen krijgen proberen we contact te leggen, desnoods direct met de commandant van de legereenheid en controleren vervolgens via de moeder of er verbetering in de situatie is gekomen.’

Het Comité van Soldatenmoeders in Kostroma heeft als ‘regionale maatschappelijke organisatie’ haar eigen geschiedenis, vertelt Sergej. ‘De facto is deze organisatie in 1998 ontstaan maar de oprichtster, Nina Terechova is in 2013 overleden. Zij was de motor achter de organisatie.’

Na het overlijden van deze drijvende kracht, leek in 2015 ook het einde van het Comité te zijn aangebroken. ‘Er was geen geld en men was opgebrand’, vertelt Sergej. Daarom vroeg Sergej zijn moeder Nina, die destijds na een carrière als leidster op een kinderdagverblijf met pensioen ging, om samen de werkzaamheden van het Comité voort te zetten. Ook juriste Galina, die een carrière bij de lokale overheid achter de rug heeft, besloot zich na haar pensioen sterk te maken voor de rechten van dienstplichtigen.

Als vertegenwoordiger van de jonge generatie is Sergej verantwoordelijk voor de publiciteit. ‘Ik zou niet weten hoe we zonder websites of sociale media moesten werken, de jeugd zit al jong op een smartphone. Daarnaast onderhoud ik het contact met de media. Eén keer per jaar organiseren we een ronde tafel waarvoor we een expert uitnodigen, daar komen ook medewerkers van het rekruteringsbureau op af.’

Het kantoor van de Soldatenmoeders in Kostroma. Foto Wabke Waaijer

Hoe financieren jullie dit?

Sergej: ‘Het werk doen we allemaal vrijwillig. Gelukkig kunnen we dit kantoor gratis gebruiken. We hebben een concours voor onroerend goed voor maatschappelijke organisaties gewonnen waaruit bleek dat we een ‘sociaal belangrijke organisatie’ zijn. Dus de lokale autoriteiten erkennen het belang van onze organisatie. Maar we moeten wel zelf voor verwarming, water en licht betalen en die kosten zijn hoog. Verder probeer ik via ondernemers financiële steun in te zamelen en zelf steun ik de organisatie ook.’

In hoeverre is het financieel moeilijker geworden?

Sergej: ‘Iedere maatschappelijke organisatie heeft het de afgelopen jaren moeilijker gekregen. Dat heeft te maken met een reeks factoren waaronder de economische situatie in het land. Vroeger had je een hele groep ondernemers die zich met liefdadigheid bezighield en toen steunden de regionale autoriteiten ook maatschappelijke organisaties. Dat gebeurt nu veel minder.’

In hoeverre kunnen jullie mensen concreet helpen?

Sergej: ‘Jongens moeten uiteindelijk zelf handelen maar wij leggen het juridische gedeelte uit. Als iemand de alternatieve dienstplicht wil doen, moet je aangeven waarom je pacifist bent, of om religieuze of andere redenen geen militaire dienstplicht wilt doen.’

‘Maar de meerderheid weet zelfs niet eens dat het bestaat. Er wordt zelden gewezen op de mogelijkheden. Ik was verrast toen het Ministerie van Defensie twee jaar geleden in samenwerking met de Russische Post posters verspreidde voor de alternatieve dienstplicht.’

Alternatieve dienstplicht

Hoe kijkt de samenleving naar de alternatieve dienstplicht?

Sergej: ‘Het is voor moederskindjes zeggen ze weleens.’

Galina: ‘Veel jongens verkiezen de alternatieve dienstplicht boven de militaire maar je moet wel mondig zijn om uit te drukken waarom je geen militaire dienstplicht wil of kan doen. Om de alternatieve dienstplicht te mogen doen, moet je verschijnen voor een commissie van het rekruteringsbureau aan wie je jouw verhaal vertelt.’

'Men zegt: alternatieve dienstplicht is voor moederskindjes'

Sergej: ´Zo´n gesprek is heel lastig, ze praten met je alsof je een crimineel bent, je voelt je heel erg geïsoleerd.’

In hoeverre blijven de werkzaamheden van het Comité van Soldatenmoeders nodig in het huidige Rusland?

Sergej: ‘Zolang de dienstplicht blijft bestaan want dat zijn jongens die niet bewust voor het leger kiezen in tegenstelling tot beroepsmilitairen. Maar ook professionele soldaten kunnen problemen hebben.’

In hoeverre zijn de condities in het leger verbeterd?

Galina: ‘De condities zijn niet overal goed. En ze kunnen je overal heen sturen, naar Astrachan, Vladivostok. Naar het einde van de wereld!’

Nina: En nu mag je (sinds 1 maart 2018 – red.) geen smartphone meer meenemen, alleen een telefoon met toetsen, zonder camera en internet. Zodat er geen opnames gemaakt kunnen worden van dingen die niet openbaar mogen worden.’

'Ik begrijp het verbod op smartphones, maar smartphones zijn ook een bescherming tegen mishandeling'

Sergej: ‘Vanuit veiligheidsoogpunt begrijp ik het verbod op smartphones, je hebt te maken met techniek en geheime locaties. Maar ik beschouw een smartphone ook als een soort bescherming. Het leger wordt humaner omdat jongens voorvallen van mishandeling op internet konden delen.’

Doden in vredestijd

Hoewel het aantal slachtoffers van pesterijen en geweld volgens officiële cijfers en mensenrechtenorganisaties geleidelijk afneemt, is het nog steeds reden tot zorg. Het Ministerie van Defensie is sinds 2008 gestopt met de online publicatie van omgekomen soldaten in vredestijd. Volgens de laatste officiële cijfers die genoemd werden door de Russische procureur-generaal Joeri Tsjajka ging het om ruim 470 doden per jaar in de periode 2008-2010. Maar volgens een schatting van de mensenrechtenorganisatie Pravo Materi uit 2012 zouden er, afgaande op berichten van familieleden, jaarlijks 2000 tot 2500 dodelijke slachtoffers vallen (door doodslag, zelfmoord, verkeersongeluk, tijdens gevechtshandelingen op trainingen, ziekte) in het Russische leger.

Volgens Pravo Materi komt nog altijd een flink aantal doden in vredestijd (44%) onder soldaten door zelfmoord. Dit gebeurt vaak nadat jonge soldaten gebukt zijn gegaan onder geweld of financieel afgeperst worden door een meerdere. Vaak wordt de oorzaak bij het slachtoffer zelf gelegd terwijl het vaak gaat om nalatigheid van officieren. Het regelen van schadevergoeding voor familieleden van omgekomen soldaten tijdens dienstplicht is erg moeilijk.

‘De dood is er nog steeds’ concluderen de leden van het Comité van Soldatenmoeders in Kostroma. ‘De organisatie ‘Pravo materi’ (vert. Recht van de moeder) zet zich uitsluitend in voor de rechten van ouders wier zonen zijn omgekomen in het leger in vredestijd’, vertelt Nina. ‘Wij richten ons meer op het verschaffen van informatie over de rechten van dienstplichtigen maar zij houden zich met heel ernstige situaties bezig.’

Beroepsleger

Denkt u dat de dienstplicht moet blijven of niet?

Nina: ‘Beter per contract, dan heb je echte professionele soldaten die er een zekere materiële welvaart voor terugkrijgen.’

Maar blijven er dan genoeg soldaten over?

Sergej: ‘Hoeveel strijdkrachten zijn voldoende? Wie beslist dat? Nee, dat is een politieke vraag, daar heb ik geen zin in. Laten we het logisch beredeneren. Is het economisch voordelig om een dienstplichtige te rekruteren in Kostroma en hem te plaatsen in Chabarovsk? Als je transport, voeding en verblijf meerekent is het logistiek een hele operatie. Op televisie zijn zelfs komieken die grappen dat het rekruteringsbureau met een lange aanwijsstok werkt. “Waar woon je, in Kostroma? Oh dan ga je helemaal daar dienen.” Dat is een grapje, maar het gebeurt wel. Het is gewoon niet logisch. Iemand die gewend is aan een zuidelijk klimaat wordt naar het koude noorden gestuurd. Zelfs vanuit economisch oogpunt is de dienstplicht geen logische keus. ´

Nina: ‘Een professioneel leger is rendabeler.’