Net nu Rusland eraan toe lijkt de steven weer naar Europa te wenden, zet het Kremlin in de aanloop naar de herdenking van 75 jaar overwinning op nazi-Duitsland een campagne in om het Molotov-Ribbentrop Pact te verdedigen als noodzakelijke reactie op 'westerse capitulatie' voor Hitler. Daarmee bevestigt het zijn recht op een eigen invloedssfeer en jaagt heel Oost-Europa opnieuw in de gordijnen. Kortzichtig en contraproductief, noemt ex-top-diplomaat Vladimir Frolov deze terugkeer naar vervlogen tijden. 

De ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact op 23 augustus 1939 in Moskou

door Vladimir Frolov

Moskou heeft de herdenking van tachtig jaar Molotov-Ribbentroppact aangegrepen voor een krachtige voorlichtingscampagne ter rechtvaardiging van het document zelf en Stalins motieven en doeleinden, die waren gebaseerd op geheime protocollen over de territoriale verdeling van Oost-Europa. De campagne stoelde op de publicatie van archiefstukken en ‘hun creatieve duiding’ (onder meer van de originele tekst van het pact en de geheime protocollen) en er namen topfunctionarissenaan deel, die verantwoordelijk zijn voor de koers van de Russische buitenlandse politiek.

Minister van Buitenlandse zaken Sergej Lavrov verklaarde dat ‘de USSR zich gedwongen had gezien’ het niet-aanvalsverdrag met Duitsland te ondertekenen, omdat Engeland en Frankrijk geen aanstalten maakten een militaire alliantie met Moskou te sluiten. Vladimir Medinski, minister van Cultuur en voorzitter van het Russisch Militair-Historisch Genootschap, noemde het pact ‘een diplomatieke triomf voor de USSR’. Sergej Ivanov, permanent lid van de Veiligheidsraad en voormalig minister van defensie, stelde voor om voortaan ‘trots te zijn op het Molotov-Ribbentroppact’. Sergej Narysjkin, directeur van de Binnenlandse Veiligheidsdienst en leidinggevende van het Russisch Militair-Historische Genootschap, legde de schuld voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bij de ‘westerse appeasers van Hitler in München’, die de ondertekening van het pact met Duitsland kennelijk onvermijdelijk hadden gemaakt, ja zelfs bij Polen omdat dat land had deelgenomen aan de verdeling van Tsjechoslowakije (de annexatie van de regio Cieszyn is officieel veroordeeld door de leiders van het huidige Polen).

Het slotakkoord bestond uit een tweet van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken: ‘Dankzij het Sovjet-Duitse niet-aanvalsverdrag is de oorlog begonnen bij grenzen die voor de USSR strategisch gunstiger lagen en werd de bevolking van die gebieden twee jaar later aan de naziterreur onderworpen. Daarmee zijn honderdduizenden levens gered’.

Wisseling van narratief

De omvang van de campagne en de status van de deelnemers overstijgen het niveau van de gebruikelijke propagandistische reactie op ‘lasterlijk gekonkel’ van westerse partners: of dat nu is naar aanleiding van het besluit van Warschau de Russische president niet uit te nodigen voor de recente tachtigste 'verjaardag' van het begin van de Tweede Wereldoorlog (op 1 september 1939). Of van de tamelijk omstreden resolutie van het Europees Parlement van 19 september 2019 (‘Over het belang van historisch gedenken voor de toekomst van Europa’), waarin wordt geconcludeerd dat de Tweede Wereldoorlog begon met het ondertekenen van het niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de USSR op 23 augustus 1939.

We zijn hier getuige van een complete wijziging van het historische narratief van Rusland, dat sinds 24 december 1989 berustte op de Besluiten van het Congres van Volksvertegenwoordigers van de USSR over het Molotov-Ribbentroppact. Dat Congres beoordeelde het Pact als een onjuiste ‘daad van persoonlijke machtsuitoefening' (van Stalin) die op geen enkele wijze ‘de wil weerspiegelde van het Sovjet-volk dat geen verantwoordelijkheid draagt voor deze afspraak’. In 2009 bekrachtigde premier Poetin dit oordeel van het Sovjet-parlement door het Molotov-Ribbentroppact ‘immoreel’ te noemen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken oordeelde in datzelfde jaar dat ‘de USSR evident politieke en morele schade heeft opgelopen door een verdrag te sluiten met het naziregime’.

Twee miljoen Balten namen op 23 augustus 1989 deel aan de Baltische menselijke keten van Tallinn via Riga naar Vilnius, bij de vijftigste verjaardag van het Molotov-Ribbentroppact. Het werd de opmaat naar de onafhankelijkheid (foto Ests Volksfront)

De geheime documenten zijn inmiddels gepubliceerd en de conclusies van historici die de kwestie hebben bestudeerd zijn volmaakt eenduidig: hier kan men met geen mogelijkheid trots op zijn. De Sovjet-Unie onder Stalin beschikte over absolute keuzevrijheid en er was meer mogelijk dan alleen een pact met Hitler. Niemand heeft de USSR gedwongen het te ondertekenen en Polen had massale militaire bijstand geboden kunnen worden om de vijand van zijn grondgebied te weren. Maar Stalin besliste anders. C’est pire qu’un crime, c’est une faute.

Mogelijk wordt nu met bepaalde lange termijndoelen voor ogen gepoogd greep te krijgen op het narratief over het begin van de Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld ter promotie van het Kremlinstandpunt over de nieuwe wereldorde en een toekomstig Europees veiligheidsstelsel. Welke gevolgen kan dit hebben voor de Russische buitenlandse politiek? Het is een krachtige apologie voor iets wat dertig jaar geleden al terecht immoreel is genoemd en voor een handelwijze die zijn doel (het afwenden van oorlogsgevaar voor de USSR) voorbijschoot, van een machthebber die ‘de gevolgen van de verraderlijke nazi-agressie’ voor de Sovjet-Unie juist heeft verergerd?’

Contraproductief voor ontspanning

Voor de actuele buitenlandse politieke agenda van Rusland werkt een  bevlogen pleidooi voor het Molotov-Ribbentroppact averechts. Moskou was er de laatste maanden na aan toe in zijn betrekkingen met het Westen eindelijk een punt te zetten achter het thema Oekraïne en de Krim. Het zal hierin gesterkt zijn door het ‘nieuwe gaullisme’ van Emmanuel Macron, die oproept tot het ‘terughalen van Rusland’ om samen te bouwen aan een ‘nieuwe architectuur van Europese veiligheid en vertrouwen’, en het aardse pragmatisme van Donald Trump, die de president van Oekraïne Vladimir Zelensky de vaderlijk raad gaf zijn problemen met Vladimir Poetin op te lossen.  

Er was hoop op een aannemelijke conceptregeling voor het conflict in de Donbas, met inbegrip van de Krim. Er was zelfs vaag uitzicht op een herstart van de dialoog met Kiev over ‘een nieuwe normaliteit’ in de wederzijdse betrekkingen, te meer daar bij de nieuwe Oekraïense leiding realistische stemmen opgingen over het nut van ‘de Finse ervaring’ bij het uitdokteren van een relatie met Rusland [Finland stemde na de Tweede Wereldoorlog in met grenscorrecties met Rusland in ruil voor vrede - red.].

Maar zo’n gesprek vergt een zorgvuldige voorbereiding, het scheppen van een sfeer van nieuwe verwachtingen. Daarbij is een subtiele afstemming met het achtergrondnieuws wenselijk in plaats van propagandasalvo’s over een militair-historische onderwerp. In een delicate situatie als deze helpt het bepaald niet als je bij de gesprekspartners zout in de wonden wrijft, hun politieke positie verzwakt en het wantrouwen over je eigen bedoelingen vergroot. Propaganda voor het Molotov-Ribbentroppact staat gelijk aan goedkeuring en promotie van het daarin vastgelegde instrumentarium voor de buitenlandse politiek en een opvatting van het internationaal recht die in tegenspraak is met het huidige VN handvest, in 1945 aangenomen om te voorkomen dat ‘zoiets weer gebeurt’.

Het Molotov-Ribbentroppact en de handelwijze van de USSR bij de implementatie staan daarentegen juist voor schending van bestaande bilaterale verdragen, ondermijning van de soevereiniteit van buurstaten, inmenging in hun interne aangelegenheden, dictaten onder dreiging van geweld, gewapende agressie, herziening van grenzen, annexatie van gebiedsdelen (van Polen, Roemenië, Finland) en hele landen (Litouwen, Letland, Estland).

Betekent de verheerlijking van het pact tachtig jaar na dato dat Moskou dergelijke beleidsmiddelen ook vandaag de dag goedkeurt in de buitenlandse politiek en vastbesloten is ze in de toekomst te gebruiken, als het zo uitkomt en het moment zich voordoet? In 2014-2015 werden in Oekraïne immers soortgelijke middelen ingezet. Het propagandaverhaal waarop Moskou de annulering van zijn verdragsverplichtingen met Oekraïne [over de Krim en de onschenbaarheid van de grenzen - red.] baseerde, bevatte zelfs directe parallellen: destijds sprak men van ‘de gemankeerde staat Polen’, nu van een ‘staatsgreep in de Oekraïne’. Zelfs in de Minsk-akkoorden schemeren de bekende elementen door van ‘een toekomstige politieke herinrichting’.

Je zou denken dat we er eerder bij gebaat zijn te wijzen op de verschillen tussen de ‘excessen’ van 1939 en de situatie in 2014 en te verzekeren dat men zoiets van Rusland niet meer hoeft te verwachten. Maar de tweet van het ministerie van BZ doet het tegendeel: zo geeft de propaganda een signaal af dat een vitaal belang van Rusland ondermijnt. Bij normale planning voor buitenlands beleid zou een dergelijke wanverhouding tussen propagandistisch discours en actuele politieke agenda onmogelijk zijn, maar bij ons is de situatie kennelijk anders.   

Het eeuwige leven van Molotov

In de uiteenzetting van Sergej Lavrov bepleit Rusland de noodzaak dat alle landen zich strikt houden aan de fundamentele beginselen van het internationaal recht, zoals vastgelegd in het VN Handvest en een reeks resoluties van de Algemene Vergadering van de VN. Maar, zo stelt hij, de VS en hun bondgenoten proberen ‘een pseudo-legale realiteit te creëren’ en het VN Handvest te vervangen door ‘bepaalde regels’ die ‘zij ook zelf instellen’ en die voortvloeien uit eigenbelang en de courante politieke conjunctuur. En mocht het al zo zijn dat Rusland de internationale wettelijke normen en beginselen schendt, dan is dat alleen om ‘het Amerikaanse monopolie op overtreding van het internationale recht te doorbreken’.

Lavrov bedient zich hier van sofistiek om te maskeren dat Moskou ​​een van de fundamentele beginselen van het internationaal recht liever niet erkent - de soevereine gelijkheid van staten: het principe dat in de internationale betrekkingen alle landen - zowel grote mogendheden als kleine staten - dezelfde rechten hebben en dat hun soevereiniteit op geen enkele manier kan worden ingeperkt door derden. Moskou propageert daarentegen min of meer officieel het denken in invloedssferen of ‘een multipolaire wereld’. Hierin is volledige en onbeperkte soevereiniteit alleen weggelegd voor enkele grote mogendheden die afspraken maken op basis van een ‘belangenevenwicht’ en besluiten nemen en regels opstellen die bindend zijn voor de kleine landen die binnen hun zone van ‘bevoorrechte belangen’ vallen. Dit wordt voorgesteld als een uiting van realisme in de wereldpolitiek.

Ongeveer eenzelfde opvatting over internationale rechtsbetrekkingen is vastgelegd in het Molotov-Ribbentroppact. Het klopt dat ook aan het Verdrag van München, de pacificatie van Hitler door het prijsgeven van Tsjecho-Slowaaks grondgebied, eenzelfde ontkenning van de soevereine gelijkheid van staten ten grondslag ligt, benevens de erkenning dat grote mogendheden het recht hebben over het lot van kleine landjes te beschikken. Maar in het Westen is München al lang veroordeeld, en niemand haalt het in zijn hoofd ermee te pronken als met een ‘diplomatieke triomf’. De bekrachtiging van het beginsel van de soevereine gelijkheid van staten in het VN Handvest en de ondertekening in Helsinki in 1975 van de Slotakte van de Conferentie over veiligheid en samenwerking in Europa waren juist bedoeld om herhalingen van het Verdrag van München en het Molotov-Ribbentroppact te voorkomen.

De ondertekening van de Slotacte van Helsinki in 1975 was bedoeld om de soevereiniteit van alle landen in Europa te waarborgen

Het Molotov-Ribbentroppact is precies die ‘creatie van een pseudo-legale realiteit’ en ‘een op regels gebaseerde wereld’ die gunstig zijn voor een beperkt aantal staten, en bepaald geen uithangbord voor een universalistische benadering waarin alle landen internationaal gebonden zijn aan objectief bestaande wettelijke normen. Het komt hierop neer dat Moskou nu goedpraat dat het zelf in het verleden deelnam aan die ‘op regels gebaseerde wereld’, terwijl het de VS en zijn bondgenoten tegelijkertijd veroordeelt voor het (vermeend) toepassen van een soortgelijke rechtsbenadering in hedendaagse omstandigheden.

Het Kremlin verwerpt de universalistische benadering want, zo stelt het, zolang de VS zich nu eenmaal niet altijd aan de internationale rechtsnormen houden en soms ‘het recht van de sterkste’ toepassen, heeft Moskou net zo goed het recht uit eigenbelang ‘de regels te schenden’. Recht en regels zijn voor Moskou vandaag de dag het product van berusting van onderliggende partijen en van concrete afspraken. Bovendien staat Rusland erop dat het via de VN-Veiligheidsraad vetorecht heeft  wanneer de regels op het land zelf en zijn bondgenoten worden toegepast. Vandaar bijvoorbeeld de Russische pogingen de automatische procedure te blokkeren die de OPCW (organisatie ter bestrijding van de proliferatie van chemische wapens) het recht geeft onderzoek te doen en schuldigen te mogen aanwijzen bij gebruik van chemische wapen. Of het aanvechten van de jurisdictie van het Internationaal Zeerechttribunaal bij het incident in de Straat van Kertsj [toen Rusland illegaal een Oekraïens schip opbracht en de zeelui maandenlang vasthield - red.]. De verklaringen van Lavrov moeten het verdoezelen, maar de verheerlijking van het Molotov-Ribbentroppact geeft een inkijkje in deze geheime agenda.

Voor wie is dit bedoeld?

En dan is er nog het probleem van de doelgroep. Aan wie willen we eigenlijk bewijzen dat het Molotov-Ribbentroppact een diplomatiek kunststukje is?

Cruciaal voor de Russische buitenlandse politiek is erkenning en respect afdwingen voor de rol die Rusland internationaal speelt. In de Sovjet-periode waren de doelgroepen voornamelijk de Oostbloklanden, de derde wereld en communistische partijen en bewegingen in de hele wereld. Tegenwoordig zijn er van deze doelgroep deels nog wat marginale bewegingen en personen in het ultralinkse en ultrarechtse spectrum over. Maar de message van de Russische buitenlandse politiek is ondanks de heroriëntatie op het Oosten toch hoofdzakelijk gericht op de elites van westerse landen, waarbij men erkenning en respect wil afdwingen. (Tot de doelgroep behoren nu ook de elites van niet-westerse landen, maar voor hen is het Molotov-Ribbentroppact geen erg actueel thema.)

De inzet van Russische 'groene mannetjes' bij de annexatie van de Krim heeft in heel Oost-Europa angst en argwaan doen oplaaien (foto shutterstock)

Maar als middel om westerse elites te beïnvloeden heeft het huidige pleidooi voor het pact een volstrekt averechtse uitwerking. Door marginale groeperingen wordt het mogelijk met geestdrift ontvangen, maar in het veel belangrijkere politieke midden roept de apologie uiterst negatieve reacties op en verliest Rusland er juist respect en vertrouwen mee. Niemand binnen de Europese elites kan de logica van deze apologie waarderen. Aan wie is de boodschap over ‘de diplomatieke triomf’ dan wel gericht? Alleen aan de Russische maatschappij, zo blijkt, om te voorkomen dat het Stalinregime aan legitimiteit inboet. Maar waarom moet zoiets dan op zo’n hoog niveau in de buitenlandse politiek worden uitgedragen?

De belangrijkste historische les van het pact is: het op een akkoordje gooien met de duivel, met het absolute kwaad, kan nooit worden goedgepraat met rationele argumenten of met verwijzingen naar immoreel gedrag van andere mogendheden. Bij ‘investeringen op lange termijn’ pakt moreel relativisme altijd nadelig uit.