Een rap die de burgemeester van Moskou, verantwoordelijk voor de onderdrukking van de zomerprotesten, de hemel in prees, kreeg op YouTube zoveel ‘dislikes’ dat de artiest hem offline haalde. Nu hun publiek steeds politiek bewuster wordt, kiezen ook rappers steeds meer partij voor de demonstraties.

door Wabke Waaijer

‘De stad die geen gay-parades houdt/ als geboren Moskoviet van de vijfde generatie/ doe ik niet mee aan protesten/ ik herinner mij deze stad van vijftien jaar terug/ dan zeg ik/ nu is het er één van wereldniveau/ te voet van de Arbat naar het Plein van Gagarin/ daar werk ik een hamburger naar binnen op de gezondheid van Sobjanin.' 

Begeleid door zwijmelende hip hop toonde deze clip Moskva van de populaire rappers Timati en Guf beelden van een kleurrijk en dynamisch Moskou in al haar hedendaagse glorie. Maar het nummer werd neergesabeld: na meer dan één miljoen 'dislikes’ (tegenover 85.000 likes), koos Timati eieren voor zijn geld en verwijderde de video van YouTube.

Via een bericht op Instagram bood Timati op 9 september zijn excuses aan voor de clip. Het was niet zijn ‘intentie’ geweest om iemand te beledigen. ‘Ik hou van mijn stad en op dit moment ziet Moskou er beter uit dan ooit in de 36 jaar dat ik leef.’ Het hielp niet: op sociale media verwijt men rapper Timati dat hij zijn ziel aan de regering heeft verkocht.

 Rapper Timati met Vladimir Poetin na het winnen van de presidentsverkiezingen in 2012. Foto rechtenvrij.

Volgens Radio Svoboda is de rel over de clip van Timati en Guf die burgemeester Sobjanin verheerlijkt illustratief voor een ‘bredere culturele strijd’ voor engagement in de Russische culturele wereld. De populaire vlogger Nikolai Soboljov (5 miljoen volgers) maakte een parodie op de Moskou-rap over zijn geboortestad Sint-Petersburg waarin hij rapt over de levensgevaarlijke ijspegels die er ’s winters van de daken vallen omdat de sneeuw er onvoldoende geruimd wordt (wat het stadsbestuur afgelopen winter op veel kritiek kwam te staan).

De nieuwssite Lenta.ru noemde de negatieve reacties op Timati’s clip onderdeel van een heuse ‘klopjacht’, maar volgens Radio Svoboda is de clip geflopt door de ‘kruiperige’ tekst en de beroerde timing. De clip kwam namelijk uit op 7 september als ‘felicitatie’ voor de 870-ste verjaardag van Moskou. Maar dat was toevallig ook de ‘stille’ oftewel campagnevrije dag voorafgaand aan de omstreden Moskouse gemeenteraadsverkiezingen, die deze zomer leidden tot hardhandig onderdrukte protesten tegen het weren van onafhankelijke, niet aan regeringspartijen gelieerde kandidaten. 

Screenshot uit de verwijderde clip Moskva van Timati en Guf.

Een lid van een lokale Moskouse kiescommissie heeft na de verkiezingen dan ook een aanklacht ingediend tegen de clip. Volgens hem moet worden uitgezocht of het hier om ‘onwettig campagne voeren’ gaat. De aanklager vermoedt dat de videoclip op bestelling van de burgemeester is geleverd. Tijdens de Moskouse gemeenteraadsverkiezingen ondersteunde Sobjanin de zogenaamd ‘onafhankelijke kandidaten’ die in werkelijkheid gelieerd waren aan regeringspartij Verenigd Rusland.

Politieke naïviteit

Volgens de populaire blogger Ilja Varlamov zijn niet de woorden ‘Moskou’ of ‘Sobjanin’ het (jonge) publiek in het verkeerde keelgat geschoten, maar de zinsnede waarin Timati zingt dat hij niet aan protesten deelneemt. Tegenwoordig wordt zo'n apolitieke (of beter gezegd pro-Kremlin) houding afgewezen door jongeren en dat vindt Varlamov een positieve ontwikkeling. ‘Het is in ieder geval overduidelijk, dat we in een nieuwe realiteit leven. In deze realiteit is het een schande om je buiten de politiek te houden, het is een schande om de verkiezingen te negeren,’ schreef Varlamov op zijn blog.

Hiermee doelt Varlamov op de draai van rapper Guf die zich na de negatieve kritiek publiekelijk distantieerde van zijn kameraad. In een videoboodschap op Instagram verontschuldigde Guf zich met een brakke kop dat hij niet wist dat er verkiezingen waren, dat hij de clip louter had gezien als een cadeautje voor de stad en dat hij niet had voorzien dat de naam ‘Sobjanin’ zo slecht zou vallen. ‘Mijn oprechte excuses. En ik ben heel trots op onze jeugd die verstand heeft van politiek en op zoek is naar een soort lichte, mooie toekomst. Ik ben gewoon niet op de hoogte, ik leef bij de dag en ben blij met het leven.’

Een vergelijkbare spijtbetuiging voor politieke naïviteit maakte de niet minder populaire rapper Basta (Vasili Vakoelenko) via een videoboodschap begin dit jaar. Tijdens een persconferentie zei hiphopper Basta vorig jaar dat de (extreem impopulaire) pensioenhervorming een noodzakelijke maatregel was. Dit leverde hem veel negatieve reacties van volgers op. Veel Russen zijn boos dat de staat de uitbetaling van hun toch al karige pensioen sinds 1 januari 2019 jaarlijks met een jaar uitstelt, waardoor vrouwen in 2024 op 60-jarige leeftijd en mannen op 65-jarige leeftijd met pensioen gaan.

Rapper Basta. Foto rechtenvrij.

Vlogger Jevgeni Bazjenov (BadComedian) maakte rapper Basta belachelijk op YouTube en plaatste hem in het rijtje van de Kremlinloyale tv-presentatoren Dmitri Kiseljov en Vladimir Solovjov, mannen met wie je als rapper en idool van de Russische jeugd niet geassocieerd wilt worden.

Basta zei achteraf dat hij zich beter had moeten verdiepen in de pensioenhervorming. In een recent interview met het zakentijdschrift Forbes zei de rapper, die jaarlijks 6,9 dollar verdient en onlangs eigenaar is geworden van voetbalclub SKA Rostov aan de Don, dat hij zich over het algemeen niet met politiek bezig houdt en niet aan de recente protesten heeft deelgenomen. Wel moest de regering volgens de artiest inzien dat er ‘massale onrust heerst in de maatschappij.’

Drugs, seks en protesten

Want de Russische maatschappij roert zich luider dan het Kremlin lief is en dat geldt ook voor de rapwereld, die in het Westen van oudsher sociaal betrokken is en zich in zijn muziek identificeert met de harde realiteit van de straat.

In de herfst van 2018 werd de Russische rapscene wakker geschud omdat concerten van uiteenlopende artiesten door heel het land om onduidelijke redenen werden afgelast, meestal door tussenkomst van de veiligheidsdiensten. Rapmuziek met veel scheldwoorden (in Rusland is ‘ongecensureerd lexicon’ sinds 2014 strafbaar), verwijzingen naar drugsgebruik, seks en geweld zouden een schadelijk effect hebben op de Russische jeugd. Maar nadat talloze concerten werden afgezegd en rapper Husky 12 dagen in de cel zat omdat hij zijn afgelaste concert had voortgezet op een geparkeerde auto, bundelde Russische rappers hun krachten. Uit solidariteit met Husky organiseerden ze een liefdadigheidsconcert voor artistieke vrijheid onder de slogan ‘Ik zal mijn eigen muziek zingen.’

Uiteindelijk heeft president Poetin zich tijdens een speciaal daarvoor georganiseerde ronde tafel over de kwestie uitgelaten. Hij zei dat rapconcerten niet zomaar verboden kunnen worden, maar dat er wel ‘leiding gegeven’ moet worden aan de rappers. Rap ging volgens hem vooral over 'seks, drugs en protest', waarbij de samenleving het meest te vrezen had van het thema 'drugs'.

In augustus 2019 probeerde de Kremlintrouwe tv-presentator Dmitri Kiseljov de rapwereld onder controle te krijgen door zijn eigen rapfestival te organiseren op een naaktstrand op de Krim (Rap Koktebel). Hoewel rapper Guf (van de geflopte Moskou-Sobjanin rap) er tot blijdschap van veel tienermeisjes voor slechts 7€ was te bewonderen, sloegen veel vooraanstaande rappers de uitnodiging af. ‘Ik treed niet op de Krim op. En niet op evenementen gerelateerd aan Kiseljov’, luidde het commentaar van rapper Ligalaiz (Legalize).

Russische rappers waren van oorsprong meestal apolitiek, schreef publicist Dmitri Beljaev deze zomer op de Russische website Republic. Maar de afgelaste rapconcerten in de herfst van 2018 hebben wel degelijk te maken met een toenemende politisering van de Russische muziekwereld en dat juicht Beljaev toe. De mening van rappers is alleen al belangrijk vanwege het feit dat het aantal twitter-volgers van bijvoorbeeld upper-class rapper Oxxxymiron vele malen groter is dan van het door de staat gefinancierde RT, meent de publicist.

Door de toenemende populariteit van sociale media en YouTube onder Russische jongeren zijn mediasterren steeds minder afhankelijk van de overheid en haar ‘agenten’ zoals de staatskanalen, merkt Joeri Saprygin op in een artikel voor Moscow Carnegie Center. Bij de nieuwe generatie artiesten gaat het er niet meer zozeer om wie de meeste tickets verkoopt. Rappers hebben er belang bij om een ‘eerlijk gesprek’ te voeren met hun fans (via de onlinekanalen) in plaats van fake producties te lanceren zoals Timati deed met zijn iets te rooskleurige Moskourap.

Overigens is de meest politieke clip van 2018 geen rapnummer, merkte Beljaev op. Dat was het ‘gothic rock’ nummer ‘Er is geen dood meer’ (Smerti bolsje njet) van de band Ic3reak. Tegen de achtergrond van gebouwen van de Russische regering zoals het Witte Huis, het Kremlin en het hoofdkwartier van de FSB zingt de zangeres: ‘Ik giet kerosine over mijn ogen’, ‘laat alles branden, laat alles branden’, ‘heel Rusland kijkt naar mij’. Het is een apocalyptische, bloederige en behoorlijk naargeestige clip.

Raprevolutie

Volgens rapbattle icoon Oxxxymiron (Miron Fedorov ) is rapmuziek in Rusland echter altijd al gepolitiseerd geweest en is rap momenteel in Rusland politieker gekleurd dan in het Westen. Inderdaad raakten Russische rappers ook al voor het zogenaamde omslagjaar 2018  met hun teksten aan de politiek. Daarvan getuigen ook de rapbattles waar het vrije woord altijd al mocht zegevieren. Rapper Ivan Alekseev (Noize MC) sympathiseerde in 2011/12 met de Moeraspleinprotesten tegen verkiezingsfraude en heeft nu een nummer gebruikt van wijlen rockmuzikant Jegor Letov (van legendarische band Grazjdanskaja Oborona) waarin deze zich uitspreekt tegen ‘de harde hand’ waarmee protest de kop in wordt gedrukt.

Rapbattle met Oxxxymiron tegen Slava KPSS. Foto rechtenvrij.

Ook Timati, de artiest van de rap over Sobjanins Moskou, was al langer politiek uitgesproken: in eerdere clips stak hij zijn waardering voor de zittende macht niet onder stoelen. Hij poseerde met Poetin en werd een van zijn 'vertrouwenspersonen' in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2018. In 2015 bracht Timati de clip Loetsji Droeg uit met Sasja Tsjest waarin de raptekst ‘Mijn beste vriend is president Poetin’ in je oren wordt geramd terwijl de twee op het Rode plein staan te dansen. Met de Russische driekleur en graffitischildering van president Poetin op de achtergrond zit de clip vol nationalistische verwijzingen.

Terwijl rapper Timati zijn politieke oriëntatie trouw is gebleven, heeft rapper Face (Ivan Drjomin) volgens Russische media in 2018 een transformatie doorgemaakt en zijn teksten voortijdig afgestemd op zijn publiek. In de teksten van de populaire rapper - die afgelopen september de Gentlemans Quarterly prijs kreeg als muzikant van het jaar – klinkt sinds vorig jaar een stuk meer kritiek door dan vroeger toen zijn liedjes qua thematiek oppervlakkiger waren.

Rapper Face op een concert in 2018. Foto rechtenvrij.

In 2018 lanceerde Face het album De wegen zijn ondoorgrondelijk waarmee hij volgens The Moscow Times en andere Russische media politiek veel uitgesprokener is geworden. In het nummer Onze mentaliteit zingt Face dat hij ‘een vijand van de staat is’, ‘het leven is prachtig, maar jammer dat het alleen in sprookjes zo is (..) hier zijn omkoopbare rechters, die het lot van mensen breken, het WK-voetbal is een reden om staatsgeld over de balk te smijten.’

Maar in 2017 leek Face nog met Ruslands buitenlandbeleid te flirten in een bizar anti-Amerika nummer uit 2017 met de titel 'Ik laat het Westen vallen' waarin het populaire tieneridool uit Oefa zingt dat hij ‘de vrouw van Obama neukte’ en ‘gepijpt werd door de dochter van Trump’. In de clip die inmiddels twee keer zoveel dislikes als likes heeft gekregen (in totaal 17 miljoen views), danst de rapper op een brandende Amerikaanse vlag tegen de achtergrond van een Manhattan dat in vlammen opgaat. Het tentoongespreide patriottisme leverde hem zelfs een compliment van pro-Kremlin presentator Kiseljov op en in een interview met vlogger Joeri Doed zei Face half serieus dat hij Poetin zou willen bedanken omdat hij het Westen ‘liet vallen’.

Screenshot uit de clip van Face 'Ik laat het Westen vallen'.

Protest

Maar dat was 2017 en in 2019 vroeg Face tijdens een concert aandacht voor de gefabriceerde strafzaak tegen journalist Ivan Goloenov (die toen net was vrijgelaten) en benadrukte in zijn speech dat hij blij is dat men in Rusland in staat is om misstanden te stoppen.

Op 10 augustus was Face net als de kritische rapgroep Krovostok en elektronische band IC3reak uitgenodigd om op te treden tijdens de Moskouse protestactie voor vrije verkiezingen waarbij ruim 60.000 Russen de straat op gingen. Op het podium te midden van demonstranten gaf Face eerlijk toe: ‘ik zou nooit naar verkiezingen gaan maar ik treed hier vandaag op omdat ik wil dat mijn volk vrij is en het recht heeft om te kiezen’.

Op 10 augustus 2019 demonstreerden in Moskou ruim 60.000 mensen voor vrije verkiezingen. Foto rechtenvrij. 

Na zijn optreden op de protestactie werden affiches van Face met aankondigingen voor een concert weggehaald in het centrum van Moskou. Face sprak van ‘censuur’ en zei dat het reclamebedrijf ‘bevel van boven’ zou hebben gekregen in verband met de ophanden zijnde gemeenteraadsverkiezingen. Op de affiches van Face stond ‘kom of verlies’, een variant op Jeltsins campagneslogan voor de presidentsverkiezingen van 1996 waarbij jongeren naar de stembus moesten worden gelokt met de slogan ‘stem of verlies’. In Oelan-Oede en Irkoetsk werden concerten van Face op het laatste moment afgelast.

#Zitvooreentekst

Behalve Face en Noize MC schaart ook Ruslands meest sophisticated rapper Oxxxymiron zich expliciet achter de deelnemers van de Moskouse protesten. Via een voorleesperformance op zijn YouTube kanaal onder de hashtag ‘#zitvooreentekst’ vroeg rapper Oxxxymiron in september aandacht voor de verdachten in de Moskouse strafzaak wegens ‘massale ongeregeldheden’ waarbij deelnemers van de vredige protestactie van 27 juli worden berecht. Zes figuranten hebben inmiddels een gevangenisstraf gekregen uiteenlopend van twee tot vijf jaar, elf zaken worden nog onderzocht en zes zaken zijn gestopt.

Volgens Oxxxymiron worden er steeds vaker strafzaken aangespannen wegens teksten en ideeën die bedreigend zouden zijn voor de Russische staat. In zijn YouTube performance vraagt de rapper zich af wat er zou gebeuren als klassieke teksten uit de wereldliteratuur zouden worden berecht volgens de wetten van de Russische Federatie. De rapper denkt dat er dan in bijna alle teksten uit de wereldliteratuur strafbare feiten te vinden zijn. Tijdens de performance lazen mensen fragmenten voor uit het werk van o.a. Voltaire, Poesjkin en Gandhi, waarna een 'commissie van rechters'oordeelde waarom de tekst strafbaar zou zijn, bijvoorbeeld vanwege ‘staatsbedreigende’ elementen.

Oxxxymiron zegt zelf dat zijn steun aan de protesten van deze zomer niet zozeer als een politieke daad moet worden gezien als wel als zijn plicht als Russische burger. Dit komt overeen met wat de ouders van verdachten in de Moskouse strafzaak zeiden tegen de BBC op het protest tegen de repressie op de laatste zondag van september: ‘Dit gaat niet over de oppositie, dit gaat over gewone mensen’, zei de moeder van activist Sergei Fomin wiens huisarrest tot januari 2020 is verlengd in afwachting van het vonnis. 

Die laatste zondag van september was ook rapper Face weer aanwezig bij de protestactie. Tegen BBC Russian zei hij dat hij er bewust voor had gekozen om niet op te treden omdat hij zij aan zij met ‘het volk’ wilde staan. Misschien is de transformatie van het op Amerika scheldende tieneridool naar een rapper die kiest voor maatschappelijk bewuste teksten minder revolutionair dan het lijkt. Door openlijk de politieke repressie en willekeur van het politieapparaat af te wijzen doet Face niets meer en niets minder dan op dezelfde golflengte te blijven met zijn publiek en zal hij hen niet zo snel verliezen als Timati met zijn geromantiseerde Moskou clip.