De klimaatverandering en het smelten van het zee-ijs brengt een korte scheepvaartroute tussen oost en west binnen bereik en wekt begeerte naar nieuwe olie- en gasvelden. Voor Rusland biedt de opwarming enorme kansen, maar de 24 duizend kilometer lange noordgrens wordt ook kwetsbaarder. Rusland, de VS en China knokken om strategische posities. Militarisering van de poolcirkel is in volle gang. Hoe verontrustend is dat? Daarover spreken we met defensiespecialist Ko Colijn.

Ko Colijn: 'De Noordpool is militair een interessant gebied, zowel voor de Russen als de Amerikanen.' Foto: Clingendael.org

door Hella Rottenberg

Tien jaar geleden kreeg Ko Colijn van de Rotterdamse haven het verzoek om over de ontsluiting van de noordelijke zeeroute te schrijven. De doorvaart ‘om de noord’, die Willem Barentsz eind 16^e eeuw wilde bewijzen - hij liep bij Nova Zembla vast in het pakijs en werd er begraven - wordt nu een reële mogelijkheid. En dat is heel aantrekkelijk voor het scheepvaartverkeer met het Verre Oosten, want de route is 30% korter dan via het Suez-kanaal. Grote containerschepen kunnen daar in de nabije toekomst al niet meer doorheen en moeten dan via een lange omweg langs Kaap de Goede Hoop varen.

Rusland maakt zelf steeds meer gebruik van de noordelijke route, vooral om vanaf het Jamal-schiereiland in West-Siberië LNG-gas naar China en andere landen in het Verre Oosten te vervoeren. President Poetin wil in 2024 80 miljoen ton langs de noordkust kunnen vervoeren, ruim vier keer zoveel als in 2018. Om dat te bereiken investeert Rusland in nieuwe atoomijsbrekers, versterking van de infrastructuur en modernisering van de havens. Het beschouwt de bescherming van het poolgebied als strategische prioriteit, herstelt en bouwt militaire bases en rust de Noordelijke Vloot uit met de modernste bewapening.

Nieuwe waterwegen betekenen nieuwe machtsverhoudingen?

Ko Colijn: ‘Er ontstaan drie nieuwe waterwegen. Boven Rusland de noordoostelijke route, boven Canada de noordwestelijke route. Die worden op afzienbare termijn ijsvrij. Over de vrije doorvaart hierlangs wordt nu gesteggeld. Over vijftig jaar is misschien de hele noordpool ijsvrij en dan ontstaat er een nog kortere route dwars over de noordpool van oost naar west. Dan hebben we een heleboel problemen erbij maar zijn we er ook een aantal kwijt, want dat zijn internationale wateren waar geen enkel land zeggenschap over heeft.’

Geel gestippelde lijn is de noordelijke zeeroute, die ongeveer van juli tot oktober bevaarbaar is. Kaart Wikimedia

Rusland is sinds een paar jaar druk bezig met de aanleg van militaire bases, het stationeren van troepen en het optuigen van de vloot en luchtafweer in het poolgebied. Waarom doen ze dat?

‘Voor een deel doen ze dit ter bescherming van die nieuwe route. Dat is een commerciële component. Maar stel dat er geen klimaatopwarming was en de route zelf niet interessant was, dan denk ik dat Rusland nu vanwege de oplopende spanningen toch reden had tot het aanleggen van militaire bases op verschillende punten in de noordelijke regio. De Koude Oorlog is weer terug en de noordelijke route, de Noordpool, is ook militair – dat klinkt een beetje gek – een interessant gebied, zowel voor de Russen als de Amerikanen.’

‘Het is de route waarlangs de Russen en Amerikanen in de Koude Oorlog intercontinentale raketten op elkaar af zouden vuren. Ook de patrouillevluchten vonden daar plaats. In de jaren ’90 is dat natuurlijk een beetje ingezakt, eigenlijk met de ontmanteling van de noordelijke vloot van de Russen. Ook voor de Amerikanen was het trouwens een lage prioriteit geworden.’

‘Nu is er weer aandacht voor het gebied. De Russische kernonderzeeërs liggen bij Moermansk. Die willen ze beschermen tegen een mogelijke aanval van de Amerikanen. Deels worden oude bases, zoals op het Wrangel-eiland, weer opgeknapt en in gebruik genomen. Deels worden er nieuwe bases gebouwd.’

Cirkels geven doorgangen in de vaarroute aan die Rusland als binnenwateren beschouwt. Deze doorgangen beschermt Rusland met militaire bases en luchtafweer. Kaart: CIA World Factbook

Wat gebeurt er op die bases?

‘Er worden weer raketproeven met nieuwe onderzeeërs gehouden. De Boelava (‘knuppel’) raket wordt vanuit de Kara-zee afgeschoten en gaat helemaal naar Kamtsjatka, het schiereiland bij Japan. Op dat hele traject willen de Russen geen pottenkijkers. Daar doen ze hun proefvaarten met onderzeeërs die door kernenergie worden aangedreven en met kernkoppen uitgerust. Russen moderniseren hun kernmacht. Dat doen ze daar.’

‘De Amerikanen willen daar natuurlijk meekijken. Er worden daar wapens getest die voor de Amerikanen de aanleiding zijn geweest om het INF-verdrag op te zeggen. De Russen willen de Amerikanen op afstand houden en stellen daar onder andere de S-400 luchtafweersystemen op, zodat de Amerikaanse vliegtuigen niet dichtbij kunnen komen. Reken maar dat de Amerikanen het proberen.’

Militaire opbouw van Rusland

De arctische kust van Rusland is 24.000 km lang.

2014 Nieuw strategisch militair commando opgericht voor de Arctische regio, met Moermansk als hoofdkwartier van de Noordelijke Vloot. Deze bestaat uit kernonderzeeërs, luchtmacht en leger, kusttroepen en schepen.

2015 Russische nationale veiligheidsstrategie noemt bescherming van de nationale belangen in het poolgebied een hoofdtaak. De militaire infrastructuur uit de Koude Oorlog wordt hersteld en gemoderniseerd. Het plan is om 13 luchtmachtbases en 10 radarstations in te richten.

2015/16 Zes militaire bases ingericht, vijf daarvan op eilanden in de poolcirkel. Militaire vliegvelden in gebruik genomen en troepen gestationeerd. Aan de kust zijn luchtafweer-regimenten met o.a. moderne S-400 installaties gestationeerd.

2018-2020 Uitbreiding van Noordelijke Vloot met drie onderzeeërs met lange afstandsraketten, drie onderzeeërs uitgerust met kruisraketten en drie fregatten.

2019 Volgens minister van Defensie Sjojgoe zal eind van het jaar de Noordelijke Vloot honderden moderne wapens en militaire uitrusting en bijna 60% van het moderne arsenaal van Rusland bezitten.

Bron: https://icds.ee/russias-military-capabilities-in-the-arctic/

Hoe verontrustend is deze militarisering?

‘Ik vind het voor een deel herstel. Maar het is ook verontrustend. De herleving van de great power competition, zoals de Amerikanen het zelf noemen, brengt risico’s met zich mee. Voor zover het nog met de oude kernwapens gebeurt, speelt het zich vooral daar af. Niet in de Indische Oceaan of de Zwarte Zee. Dus als er een ongeluk met een verkeerd afgeschoten intercontinentale raket gebeurt, is het daar.’

‘De Amerikanen tonen meer belangstelling voor het poolgebied. Je ziet het aan de plannen om de zogenaamde GIUK-gap - de zee tussen Groenland, IJsland en Noorwegen - weer dicht te maken om te zorgen dat de Russische vloot opgesloten blijft en niet kan uitvaren naar de Atlantische Oceaan. Daar wordt met patrouillevliegtuigen en onderzeeboten aan gewerkt.’

Russische kernonderzeeër van de Noordelijke Vloot vaart uit. Foto mil.ru

‘Beide partijen vernieuwen hun oude onderzeeërs, maken nieuwe kernkoppen, doen nieuwe proefnemingen. De wedloop zal zich niet helemaal volgens het patroon van de Koude Oorlog herhalen. Ontwikkelingen als hypersone raketten, die van ballistische trajecten over de Noordpool kunnen afwijken, – zulke raketten als die Poetin op 1 maart 2018 aankondigde – zullen het strategisch belang van de afschrikkingsmacht via de Noordpool relativeren. Het is heel duur om daar troepen heen te sturen en te beschermen. Maar voorlopig gokt men nog niet op die nieuwe wapens en dus is daar wel een nieuwe ronde Koude Oorlog aan de gang.’

Grote voorraden gas, olie en mineralen kunnen worden gewonnen als het ijs verder smelt. Sommige deskundigen denken dat het juridisch vrijwel vastligt wat er aan wie toekomt en dat er daarom weinig strijd om zal worden geleverd.

‘Daar ben ik het niet helemaal mee eens. Een kwart van de olievoorraden ligt in internationale wateren, in de poolzeeën. Dat is nu nog niet exploiteerbaar, maar in de toekomst, over vijftig jaar misschien wel. Ik kan me voorstellen dat partijen alvast een voorschot nemen op die situatie. Het zijn fossiele bronnen, misschien zullen partijen vanwege het klimaat zeggen ‘‘we zien ervan af maar dan jij ook’’. Maar dat is wel heel optimistisch gedacht. Terwijl ik dit zeg, trekt Trump zich terug uit het klimaatakkoord van Parijs. Rusland is heel geïnteresseerd. De Russische economie is helemaal niet florissant, bijna een kwart van het nationaal inkomen moet uit het poolgebied komen.’

‘De Russen hebben al een claim op de Noordpool zelf gelegd. Ze hebben een vlag geplant op de zeebodem. In zee loopt een bergrug die van Rusland tot aan de Noordpool reikt. Of dat tot het continentaal plat van Rusland mag worden gerekend is omstreden. Canada en Denemarken hebben ook onderzeese ruggen die doorlopen tot de Noordpool. Er bestaan overigens fatsoenlijke procedures om dergelijke claims te beslechten en tot nu toe plegen de arctische partijen zich daaraan te onderwerpen.’

De Arctische Raad, het overleg- en samenwerkingsorgaan van de arctische staten, heeft de afgelopen twintig jaar een belangrijke rol gespeeld in het maken van goede afspraken. Kan het die rol blijven spelen? 

‘Dankzij het ijs is er een traditie om de zaken niet op de spits te drijven. In de Arctische Raad geldt de afspraak: we doen alles zoveel mogelijk volgens de regels en zonder oorlog, geweld en dreigementen. Dat is tot nu toe vrij goed gelukt.’

‘Relatief vind ik de Arctische Raad nog steeds een modelorganisatie omdat daar dingen besproken worden in plaats van uitgevochten. Zeker op bilateraal niveau: tussen Rusland en Noorwegen worden er tamelijk rustig afspraken gemaakt over visserijrechten, bijvoorbeeld. Maar er zijn factoren waardoor de Arctische Raad gevaar loopt.’

Arctische Raad

De Arctische Raad werd opgericht in 1996 als een forum voor overleg en samenwerking op het gebied van milieu, biodiversiteit, wetenschap en sociale ontwikkelingen in de poolcirkel. Militaire vraagstukken werden in beginsel uitgesloten als onderwerp en worden ook nu vermeden, al gaan er stemmen op om de Arctische Raad in te zetten voor de vreedzame oplossing van geopolitieke en militaire kwesties.

Acht Arctische landen zijn lid: Canada, Rusland, VS, Denemarken, Finland, IJsland, Noorwegen, Zweden.

Zes organisaties van inheemse volken zijn permanente deelnemers.

Twaalf landen hebben waarnemersstatus: Duitsland, Frankrijk, Nederland, Polen, VK; Italië, Spanje, Zwitserland (2017), India, Japan, China, Singapore, Zuid-Korea; evenals veertien intergouvernementele en interparlementaire organisaties en twaalf NGO’s.

De Arctische raad vergadert elke zes maanden, het voorzitterschap wisselt iedere twee jaar. Op dit moment is IJsland voorzitter.

Bron: https://arctic-council.org/

‘Ten eerste de great power competition. De Russen zeggen: “Hoor eens, wij kunnen ons niet permitteren om de strategische betekenis van het gebied onder deze omstandigheden te verwaarlozen en aan Denemarken of Noorwegen voor te leggen. Wij hebben met de Amerikanen te maken en misschien China.” Het zijn hele grote discussies. In de Koude Oorlog kon men elkaars bloed wel drinken, maar een kernoorlog zou zelfmoord betekenen. Men was het erover eens dat men elkaar gelegenheid moest geven om het afschrikkingsevenwicht te handhaven. En daarvoor was een zekere vrijheid in de poolstreken noodzakelijk. Nu de Amerikanen niet meer in MAD – wederzijdse zelfmoord – geloven, wordt dat gebied gemilitariseerd.’

De tweede factor is het economische belang. Ondanks al het gepraat over klimaatdoelen, zien alle partijen toch het belang van exploitatie van bodemschatten en de noordelijke zeeroute. China heeft onlangs die noordelijke zeeroute aangemerkt als ‘poolcomponent van de zijderoute’. China heeft zich gemeld als waarnemer, zelfs als arctische macht, wat natuurlijk belachelijk is. En ook de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Pompeo heeft het poolgebied ontdekt en gezegd dat de noordpool te belangrijk wordt om zich terughoudend en timide te gedragen. “Wij willen dat jullie China nooit als arctische macht erkennen, wij willen de noordelijke zeeroutes tot de internationale wateren verklaren en wij willen vrijheid van handelen hebben, wij gaan ook ijsbrekers bouwen en die vaart gebruiken.”

De Amerikanen vinden dat Rusland geen zeggenschap heeft over de nieuwe zeeroute langs zijn kust. Hebben ze daarin gelijk?

‘De Russen willen die noordelijke zeeroute beschermen en zich toeëigenen. Er zijn een zevental doorgangen tussen eilanden door waar schepen zullen varen en intussen ook werkelijk varen. Die zijn Russisch en de Russen stellen eisen. Je kunt noorderlijker varen, maar dan kom je in drijfijs terecht en misschien zelfs deels in vaste ijsmassa’s. Het betekent dat je de komende decennia bijna altijd door Russisch gebied moet varen. Om milieuredenen en vanwege geld - gebruik van ijsbrekers en een doorgangstarief – zeggen de Russen dat je met hen te maken hebt.’

‘De Amerikaanse stelling dat het internationale wateren zijn is tamelijk zwak. Behalve om de Russen in de gaten te houden, hebben de Amerikanen nog een reden om die claim te leggen, want dan geldt het ook bij Canada. Zelf hebben de Amerikanen meer belang bij die Canadese route.’

‘In mei heeft Pompeo de Canadezen het mes op de keel gezet. In 1988 hadden de VS en Canada afgesproken geen ruzie te maken over de status van de kustwateren, want het was toch niet zo urgent. Nu eiste Pompeo dat Canada de Amerikanen vrije toegang geeft in alle wateren die Canada Canadees noemen. Dat is de deelnemers aan de Arctische Raad helemaal in het verkeerde keelgat geschoten. Men heeft zich verschrikkelijk opgewonden over het optreden van Pompeo.’

‘Er is een oude uitspraak van een zeetribunaal in Hamburg uit 1949, waarin staat dat als een water 'internationaal' is als het door drieduizend scheepsbewegingen wordt bevaren. De Amerikanen hebben gedreigd om een onderzeeër drieduizend keer heen en weer te laten varen in een van die wateren.'

 VN-Zeerechtverdrag

Het VN-zeerechtverdrag (UNCLOS) regelt de zeggenschap van kuststaten over kustwateren en de doorvaart van schepen.

Kaart Wikipedia

Over binnenwateren heeft de kuststaat volledige zeggenschap.

Over territoriale wateren – 12 zeemijl of 22 km uit de kust – mag de kuststaat wetten uitvaardigen, gebruik regelen en elke hulpbron gebruiken. Schepen hebben het recht van ‘onschuldige doorvaart’ door deze wateren.

In de Exclusieve Economische Zone (EEZ) tot 200 zeemijl (370 km) uit de kust hebben kuststaten exploitatierecht over vis en bodemschatten.

Landen mogen hun EEZ uitbreiden tot 350 zeemijl (650 km) als ze kunnen aantonen dat hun continentale plat verder doorloopt.

162 staten zijn partij bij het verdrag. De Verenigde Staten hebben het verdrag niet geratificeerd.

‘De Amerikanen staan niet sterk, omdat ze enerzijds claimen dat de noordelijke vaarroutes langs Rusland en Canada volgens het VN-zeerecht-verdrag (UNCLOS) internationale wateren zijn, maar anderzijds zijn ze geen partij bij dit verdrag. De Amerikanen zouden er goed aan doen het zeerechtverdrag zo snel mogelijk te tekenen, want dan mogen ze meepraten.’

Trumps idee om Groenland van Denemarken te kopen, was dat een bod van een zakenman of een rare provocatie? 

‘Daar zit meer achter. Het was ook een manier om te zeggen, denk erom dat je de Chinezen niet hun gang laat gaan met het winnen van zeldzame mineralen. Ik denk dat Denemarken zich ook zorgen maakt over de plannen van de Chinezen. Groenland is zo autonoom dat de Denen daar niet alles te zeggen hebben. Groenland is geen lid meer van de EU en de NAVO en beslist zelf of het aan China concessies verleent. Maar de Denen vinden niet dat Trump zich daarmee heeft te bemoeien.'

‘Ik denk dat het geen toeval is dat de Denen na jaren tegenwerking ineens toestemming hebben gegeven aan Rusland om de gaspijp Nordstream 2 door de territoriale wateren te leggen. Daarmee lieten de Denen aan Trump – die zich sterk tegen Nordstream verzet – hun ergernis blijken.’