Samen met Dmitri Kiseljov is Vladimir Solovjov de belangrijkste spreekbuis van het Kremlin. Op de zondagavond heeft hij een tv-show die anderhalf of soms tweeëneenhalf uur duurt. Hij hanteert al 20 jaar dezelfde formule voor zijn talk-show, onder het mom van een vrije discussie jaagt hij de kijkers angst aan voor de boze buitenwereld. Maar zijn populariteit begint barsten te vertonen. Cabaretiers en rockzangers steken de draak met hem of geven hem van katoen, schrijft cultuurcriticus Andrej Archangelski.
Vladimir Solovjov presenteert zijn programma 'Een avond met Vladimir Solovjov'. Still van YouTube.
door Andrej Archangelski
De belangrijkste spreekbuizen van het Kremlin, Dmitri Kiseljov en Vladimir Solovjov, zijn meer dan simpele propagandisten die de wil van het Kremlin uitvoeren. Ze passen complexere manipulatiemethoden toe. Hun carrière begon al in de jaren negentig, voordat Poetin aan de macht kwam. Waarom werden zij propagandisten? Ongetwijfeld kwam hun keuze voort uit pragmatische berekening: de staat heeft het monopolie op de informatiemarkt. Werken voor de staatstv is voor hen de laatste kans om hun enorme populariteit te houden. Maar ze ondergingen ook een innerlijke transformatie en die is het interessantst. Hun wel en wee illustreert de verandering van het democratische Rusland van eind vorige eeuw in de autoritaire staat van nu.
Tijdens de hervormingen van de jaren negentig ontstond in Rusland een nieuw sociaal type, de post-sovjet mens, die te herkennen was aan zijn vermogen zich aan alle omstandigheden aan te passen. Televisiepresentator Vladimir Solovjov is 56 en heeft geprofiteerd van alle voordelen van de vrijheid van die tijd. Hij begon zijn carrière als succesvol zakenman en stapte daarna over naar de tv, waar hij begon te werken voor de oppositiekanalen TV-6 en TVS. In 2001 trad hij openlijk in het krijt voor het toenmalige oppositiekanaal NTV, dat onder vuur lag. [NTV werd in 2001 vijandig overgenomen door Gazprom-Media en onschadelijk gemaakt. Leidende journalisten als Jevgeni Kiseljov namen ontslag. Kiseljov week later uit naar Kiev - red.]
Twee jaar later ging Solovjov zelf bij NTV werken, dat inmiddels regimegetrouw was maar nog wel iets van een onafhankelijke geest had bewaard. Daar bedacht hij zijn formule voor een politieke talk-show, opgeleukt met excentrieke elementen. De schrijver Dmitri Bykov is van mening dat Solovjov van het politieke debat een kermis heeft gemaakt. Zijn programma’s in de jaren 2000 kun je beschouwen als een nepversie van vrije discussie, maar er klonk tenminste nog kritiek op het gezag. Zelfs Valeria Novodvorskaja, een van de felste tegenstanders van Poetin, werd toen wel als gast ontvangen. Destijds dacht men dat Solovjov een compromis had bedacht: een politieke talk-show die het Kremlin niet ergerde en tegelijk kritiek op het gezag kon geven.
Maar het was andersom: juist die stijl werd tenslotte door het Kremlin overgenomen en Solovjov werd gevraagd om voor de staatstelevisie te gaan werken. Waarom koos het Kremlin hem uit? Welnu, na het afwijzen van de echte democratie, besloot het democratie na te bootsen. Daar heb je speciaal talent voor nodig, bijvoorbeeld talent voor demagogie. En daar kwam het talent van Solovjov van pas. Hij kan worden gezien als de grondlegger van een nieuw soort journalistiek: het nabootsen van vrije gesprekken en van discussie.
De show van Solovjov
Zijn politieke show heet ‘Een avond met Vladimir Solovjov’ en hij is al twintig jaar op tv met deze formule. Gewoonlijk bestaat het programma uit drie blokken, het wordt uitgezonden op Rusland-1 en duurt tussen de 80 en 150 minuten. Het hoofdbestandeel is een talkshow met vijf à zes deskundigen, terwijl de rol van criticus meestal vervuld wordt door een buitenlandse expert. Formeel worden alle regels van de onafhankelijke journalistiek gehanteerd, op de belangrijkste na: het gespreksonderwerp is bijna altijd een gebeurtenis in het buitenland.
Een typisch voorbeeld: Oekraïne krijgt kritiek dat het land in november de Holodomor herdenkt – de hongersnood van de jaren dertig, veroorzaakt door Stalins gedwongen collectivisatie van de landbouw, die naar schatting aan drie miljoen Oekraïners het leven kostte. Als eerste krijgt een Oekraïense expert het woord, maar Solovjov onderbreekt hem na ieder woord en geeft direct tendentieus commentaar met uitroepen als: ‘dat is een leugen, dat is niet waar!’ Hij bejegent de gast als een leraar. Hij eist dat de expert zijn woordkeus definieert: ‘Waarom is dat genocide?; en stelt vragen als ‘Door wie is dat gezegd? Wie beweert dat?’ Vaak geeft hijzelf het antwoord. Wat de deskundige vertelt wordt op deze manier tot een serie losse zinnen gedeformeerd.
Solovjov past ook de methode toe iemands woorden te discrediteren. Dat is feitelijk een oude sovjet-traditie: iemand het recht op eigen woordkeus ontnemen, niet de kans geven iets zinnigs te uiten. Een andere vorm van manipulatie is onjuiste historische parallellen gebruiken (vergelijk bijvoorbeeld politieke processen in een of ander land met het gedrag van de nazi’s). En dan heeft hij nog een truc – onverhoeds het gesprek een absurde wending geven. Als de Oekraïense gast zegt dat ‘alle volkeren van de Sovjet-Unie slachtoffer van Stalin waren’, dan stelt de presentator ineens voor dat Rusland claims in moet dienen bij Georgië (waar de Georgiër Stalin geboren is).
Pesten en beledigen
Het is geen propagandataal die Solovjov bedacht, maar een formule voor een informatie-vechtkooi. Een paneldeelnemer met een mening die de overheid niet bevalt heeft formeel het recht die te uiten, maar hij wordt niet gehoord. Het is een discussie met een deelnemer zonder rechten en zo creëert Solovjov met democratische middelen een ondemocratische situatie. Hij maakt van de opponent een doelwit. Al snel gaan de Russische deskundigen in de studio over op het beledigen van de gast en dan op het beledigen van andere landen.
Kenmerkende citaten uit de show zijn: ‘Oekraïne is een speeltuig van anderen’; ‘Europa heeft Oekraïne niet nodig, voor haar zijn jullie vuilnis’; ‘Jullie zijn oorlogshitsers’. Op die manier krijgt de buitenlandse expert altijd de schuld in de schoenen geschoven. Aan het einde van de show eisen de Russische deskundigen van de buitenlandse gast dat hij excuses maakt voor zijn land. Het gaat helemaal volgens de logica van de sovjet-partijvergadering, waar het collectief het ene partijlid veroordeelt, dat de fout is ingegaan.
Kortom, het schema van manipulatie is als volgt: discreditatie, vernedering van de opponent; de discussie tot een absurde kermis omvormen; het eindigt met beledigende, door niets onderbouwde beschuldigingen aan het adres van de expert en de eis excuses te maken. Dit alles vindt plaats onder het mom van een ‘vrije discussie’.
Het hoofddoel van de show is de kijkers op de zenuwen te werken. Dat is een manier om de werkelijk pijnlijke historische kwesties voor Rusland, zoals de houding tegenover de stalinistische misdaden, uit de weg te gaan. De conclusie van zo’n discussie komt neer op de kreet: ‘Waag het niet kritiek op Rusland te hebben, want jullie maken ook veel fouten’.
Rusland met respect behandeld
Sommige onderdelen van het programma gaan wel over Rusland en dan verandert de sfeer. Er wordt bijvoorbeeld een hoge Russische functionaris uitgenodigd. Solovjov gedraagt zich ineens respectvol, luistert aandachtig naar wat de gesprekspartner zegt, creëert een uitermate prettige situatie voor de gast. Natuurlijk krijgt de functionaris geen opponent tegenover zich en de presentator stelt hem vragen die eigenlijk verhulde complimenten zijn. Solovjov stelt zich hier op als helper van de overheid. Het derde deel van het programma is weer een talk-show. Daar worden de bedreigingen waar Rusland mee te maken heeft behandeld.
De socioloog Theodor Adorno schreef dat propaganda bestaat uit het verzinnen van niet-bestaande bedreigingen waarop een agressieve reactie volgt. Solovjovs programma beantwoordt geheel aan die criteria. Eerst wordt beweerd dat de hele wereld tegen Rusland is en Rusland bedreigt (Rusland bezit nota bene het op één na grootste nucleair wapenarsenaal) en vervolgens zeggen deskundigen: ‘Wij willen geen gewag maken van de ergste variant’ (een kernwapenconflict) – maar dat is nu juist precies datgene wat ze heel uitvoerig doen. Doel is om de kijker in paniek te brengen en de militarisering van de Russische maatschappij te rechtvaardigen. De show is dus niet alleen een theater van het absurde, maar ook van de angst.
'Solovjov maakt een theater van het absurde en een theater van de angst'. Still van YouTube
Het zou gek zijn als een deel van de tv-kijkers deze manipulatie niet zou merken. Het publiek van zijn radio-uitzendingen (hij presenteert ook een ochtendprogramma op de staatsradio) doorziet dat in ieder geval wel, zoals blijkt uit de vragen van luisteraars. Soms eindigt dat in slaande ruzie. In zijn commentaar op protesten tegen de bouw van een kathedraal in een populair park in Jekaterinenburg noemde Solovjov de demonstranten bezetenen (in de betekenis van helpers van de duivel). Inwoners van de stad antwoordden dat ze ‘de propagandist Solovjov voor de rechter zouden dagen wegens minachting van de maatschappij’. Een andere keer noemde hij een luisteraar uit Tatarstan ‘een stuk vuil’. De makers van een plaatselijke website verklaarden daarop dat ‘het Rusland van Solovjov deprimerend, treurig en vreselijk is en dat er een totaal gebrek heerst aan gezond verstand’.
Gekwetst door kritiek
Solovjov verbergt zijn negatieve gevoelens jegens zijn critici niet. Hij zou zijn mond kunnen houden. We leven immers in het informatietijdperk, waarin iedereen aan kritiek is gewend. Maar Solovjov reageert gekwetst en agressief op kritiek. Waar komt dat uit voort? Het is verklaarbaar uit het feit dat de Russische staatstelevisie een gesloten bolwerk is. De presentator heeft het gevoel dat de bevolking het merendeels met hem eens is. Als hij het comfortabele vacuüm verlaat dan merkt hij wat de prijs is van zijn illusie. De confrontatie met de werkelijkheid steekt hem.
Het Anti-Corruptie Fonds van oppositieleider Aleksej Navalny ontdekte in 2018 dat Solovjov twee villa’s aan het Comomeer bezat en ook een verblijfsvergunning in Italië. Solovjov gaf als reactie dat hij het geld ervoor verdiend had met zakendoen en dat hij de villa in Italië in het begin van de jaren 2000 had gekocht. Maar het bezit van buitenlands vastgoed door iemand die kritiek heeft op ‘westerse waarden’ ontmaskert propaganda meer dan welke kritiek ook.
Boris Grebensjtsjikov, leider van de rockbank Aquarium, zingt een ironisch nummer over Solovjov. Still van YouTube
De leider van de populaire rockband Aquarium Boris Grebensjtsjikov zette eind september op zijn YouTube kanaal het ironische nummer ‘M in de avond’, dat een alomvattend beeld gaf van de Russische propagandist. Er worden geen namen genoemd, maar de titel van het nummer verwijst direct naar het programma van Solovjov [de M in de titel staat voor het door Grebensjtsjikov bedachte woord moedozvon, misschien het beste te vertalen als 'klotenluider'- red.]. Solovjov kon het niet laten om commentaar te geven: hij begon zijn lezers en luisteraars ervan te overtuigen dat het nummer niet over hem ging maar over een andere presentator, de domste tactiek die je kunt bedenken.
In het nummer van Grebensjtsjikov, de meester van de intellectuele rock, zit nog een belangrijke gedachte: om de massa te behagen, is de propagandist bereid tot de meest vreselijke daden. Dat is een verwijt aan de hele Russische televisie die in de jaren negentig zijn middelen en talenten aanwendde om te flirten met de laagste instincten van de kijkers. Propaganda doet dat ook. Het nummer van Grebensjtsjikov levert kritiek op degenen die er, net als Solovjov, niet voor schroomden op de meest smakeloze gevoelens van de massa in te spelen. De wens 'één met het volk’ te zijn leidde in Rusland tot een nieuw autoritair systeem.
De kritiek op Solovjov neemt steeds vaker humoristische vormen aan. De bekende komiek Maksim Galkin maakte laatst grappen over collega’s van Solovjov die mensen met andere meningen het woord niet willen geven. Het programma Comedy-club maakte zich ook vrolijk over patriottische shows waarbij de stijl van Solovjov geparodieerd werd.
Solovjovs woede-uitbarstingen komen wellicht voort uit het feit dat zijn illusies kapotgemaakt worden. De gehoorzame meerderheid verbrokkelt. Zelfs het loyale publiek van de staatsmedia begint vervelende vragen te stellen. De situatie in de maatschappij is niet zo idyllisch als vroeger. Solovjov weet ook hoe het meestal in de Russische geschiedenis gaat: de opvallendste medestanders van het regime zijn degenen die juist door het gezag worden geslachtofferd. Solovjov heeft trouwens al meermalen zijn toon veranderd. Niets weerhoudt hem dat nog een keer te doen zodra de wind een andere kant op waait.
