Worstelen is in Kazachstan meer dan een nationale sport, het wordt ook ingezet om de etnische identiteit van de Kazachen te bevorderen, onder meer met symbolen uit het nomadenbestaan van de oude Kazachen. De wielersport, ook populair en goed ontwikkeld in het land, richt zich juist op de Kazachstaanse identiteit, die alle volkeren in de multinationale staat omvat. Sportjournalist en worstelaar Sjoerd Blankevoort werpt licht op sport en natievorming in een ex-Sovjet-republiek waar ooit evenveel Russen als Kazachen woonden.  

Een worstelaar werkt zijn tegenstander naar de grond op het WK voor zwaargewichten in Almaty. Op de achtergrond een joert en een strijder in traditioneel kostuum (Facebook Kazakhstan Barysy)

door Sjoerd Blankevoort

Begin december streden zwaargewichten uit dertig landen in Almaty om het absolute wereldkampioenschap Kazachs worstelen. Ook Nederland nam deel. Half december volgde het wereldkampioenschap per gewichtsklasse in de west-Kazachstaanse stad Aktobe. December is een belangrijke maand voor het traditionele Kazachse worstelen, dat niet alleen als sport belangrijk is, maar door de overheid actief wordt ingezet voor natievorming. Een vergelijking tussen het traditionele worstelen en het bekendste sportproject van het land, het wielerteam Astana, laat zien hoe in Kazachstan verschillende identiteiten om voorrang strijden.  

Wie een Qazaq kuresi toernooi bezoekt of bekijkt op YouTube, ziet al snel dat de sport bol staat van de symboliek. Het worstelen refereert op verschillende manieren aan het verleden en de nomadische geschiedenis van Kazachstan. Tijdens het recente WK in Aktobe hing er bijvoorbeeld een enorme shanyrak boven de mat, het symbool van de cirkelvormige opening in het dak van een traditionele nomadentent. Ook op andere toernooien speelt deze nomadentent, de joert, een belangrijke rol. De worstelaars maken bijvoorbeeld hun opwachting vanuit de tent, of kunnen zich er tussen de wedstrijden door terugtrekken. Ook de kleding van de sporters verwijst naar vroeger tijden. Rondom de wedstrijden gaan ze gekleed in traditionele kostuums met uitbundige borduursels, en op de meest prestigieuze toernooien dragen ze een wolvenhuid om de schouders, die na de wedstrijd aan de overwinnaar wordt overhandigd. De randprogrammering, met traditionele muziek- en dansoptredens, roept eveneens associaties op met een ver, nomadisch verleden. 

De Kazachse worstelsport, in de eigen taal Qazaq kuresi genoemd, heeft veel weg van judo. Het doel van het spel is, net als bij judo, om de tegenstander bij zijn jas te pakken en op zijn rug te werpen. Ook qua status en uitstraling dient de Japanse vechtsport als belangrijk voorbeeld: de organisatoren hopen dat hun traditionele sport op termijn net als judo kan uitgroeien tot een internationale sport en noemen het verkrijgen van de Olympische status het uiteindelijke doel. Internationaal gezien stelt Kazachs worstelen nog niet veel voor en de kans dat de sport Olympisch wordt lijkt heel klein.

Verwijzingen naar de nomadische geschiedenis zijn in Kazachstan alomtegenwoordig: van urenlange documentaires over het nomadenleven op de staatstelevisie tot restaurants met joert-inrichting. Tegelijkertijd presenteert Kazachstan zich als een modern land dat volop meedoet met de rest van de wereld. Zo is de nieuwe hoofdstad Noersoeltan (voorheen Astana) in korte tijd uitgegroeid tot een openluchttentoonstelling van moderne architectuur, en organiseerde Kazachstan in 2017 de prestigieuze wereldtentoonstelling, in het teken van groene energie. Ook wielerploeg Astana, bij oprichting vernoemd naar de hypermoderne hoofdstad, is een project dat bijdraagt aan het moderne, internationale imago van Kazachstan. Het gestroomlijnde wielerteam vol internationale sterren vertegenwoordigt Kazachstan op de grootste wielerwedstrijden ter wereld en zegevierde in 2009 met Alberto Contador op de Tour de France.

Dat Kazachstan zich tegelijkertijd presenteert als een moderne 21ste-eeuwse staat en een land met eeuwenoude nomadische tradities, komt doordat Kazachstan vanaf de onafhankelijkheid al worstelt met zijn identiteit.

Een deelnemer rust tussen de wedstrijden door uit in een joert, de nomadentent die een belangrijke plaats inneemt in de Kazachse worstelsport.

Toen de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel was Kazachstan de enige voormalige Sovjet-republiek waar de naamgevende natie - de Kazachen - een minderheid vormde. De bevolking bestond voor zo’n 40 procent uit Kazachen en ongeveer evenveel Russen. Daarnaast woonden er Duitsers, Oekraïners, Oezbeken, Tataren en tientallen andere etnische groepen. Dit bemoeilijkte het opbouwen van de nieuwe staat met de bijbehorende identiteit: de eigenheid van het Kazachse volk en het recht om de naar hen genoemde staat te besturen moesten worden benadrukt, maar om etnische conflicten te voorkomen moesten ook andere etnische groeperingen moesten zich in de nieuwe staat thuis kunnen voelen. 

Later kwam daar ook nog de wens bij om Kazachstan te verlossen van zijn internationale anonimiteit. De film Borat: Cultural Learnings of America for make Benefit Glorious Nation of Kazakhstan (2006) maakte bijvoorbeeld slim gebruik van de internationale onbekendheid van het land en verspreidde een fictief, zeer primitief beeld van Kazachstan, waar het regime niet blij mee was.

Kazachs, Kazachstaans of transnationaal?

Om de bevoorrechte positie van het Kazachse volk te benadrukken begon de overheid een etnische, Kazachse identiteit te propageren, waarin de nadruk ligt op de pre-Russische geschiedenis, de Kazachse taal en de culturele eigenheid van het Kazachse volk. De Kazachen kregen geprivilegieerde posities in het staatsapparaat, Kazachs werd de eerste taal van het land en het land werd in de geschiedenisboeken gepresenteerd als de opvolger van het Kazachs kanaat, een feodaal vorstendom uit de 15de eeuw. Dit proces wordt ook wel 'Kazachificatie' genoemd.

Simultaan met de etnische, Kazachse identiteit werd echter ook een 'Kazachstaanse' identiteit ontwikkeld, die uitgaat van de gelijkheid van burgers, ongeacht hun afkomst, taal en cultuur. De nadruk ligt hier op 'typisch Kazachstaanse' eigenschappen als vriendelijkheid, gastvrijheid en tolerantie en het land wordt gepresenteerd als een harmonieus thuisland voor vele religies en nationaliteiten. Het creëren van deze 'burgerlijke identiteit' is overigens al sinds de onafhankelijkheid de officiële regeringslijn. 

Vroeg in het nieuwe millennium ontstond nog een derde 'transnationale' identiteit, ingegeven door het verlangen om Kazachstan internationaal op de kaart te zetten. Deze strategie is volgens Kazachstan-onderzoekster Marie Laruelle uitgegroeid tot het dominante beleid van het Kazachstaanse regime. De transnationale identiteit is er volgens haar met name op gericht om internationaal prestige te verwerven en Kazachstans verbondenheid met de rest van de wereld te benadrukken. Dit prestige wordt vervolgens weer gebruikt om de positie van de machthebbers onder de eigen bevolking te versterken. 

Etnisch worstelen vs traditioneel wielrennen

Het Kazachs worstelen draagt in veel opzichten de etnische identiteit uit. De promotie van de worstelsport is bijvoorbeeld specifiek gericht op bewoners van de dorpen en het platteland, waar van oudsher de meeste etnische Kazachen wonen. Het etnische karakter van de traditionele sport blijkt verder uit de vele verwijzingen naar het verre verleden. Zo wordt de sport in verschillende officiële documenten gekoppeld aan het ontstaan van het Kazachs kanaat. Ook wordt vaak gerefereerd aan het leven op de steppe, dat het Kazachse worstelen zijn unieke eigenschappen zou hebben gegeven. Tijdens toernooien worden bijvoorbeeld regelmatig beelden van de steppe en de daar levende dieren vertoond. Ook nomadisme wordt gezien als een belangrijke component van etnisch nationalisme.

Een deelnemer tijdens de loting van een van de belangrijkste worsteltoernooien in Kazachstan, dat bol staat van de symboliek en verwijzingen naar het verleden (Facebook Kazakhstan Barysy)

De spanningen tussen de verschillende identiteiten komen echter ook binnen de sport tot uiting. Een goed voorbeeld hiervan is een uitspraak van de promotor van één van de belangrijkste traditionele worsteltoernooien. Armand Sjoerajev noemt zijn toernooi een 'project dat alle burgers van Kazachstan verenigt', maar wijst in dezelfde zin op het feit dat een Kazachstaan van Duitse afkomst tijdens een toernooi werd toegejuicht, 'ondanks het feit dat hij niet tot de titulaire natie behoorde'. Hiermee lijkt hij zijn toernooi te presenteren als een burgerlijk project, waarin etniciteit niettemin een belangrijke rol speelt. Doordat de sport tegenwoordig ook in andere landen wordt gepromoot en streeft naar de Olympische status, draagt het worstelen hiermee ook elementen van de transnationale identiteit uit. De internationalisering van de sport lijkt echter voornamelijk bedoeld om het worstelen in eigen land meer status te geven. 

Wielerteam Astana draagt in veel opzichten eerder de 'transnationale' identiteit uit, die Kazachstans internationale aanzien en verbondenheid met de rest van de wereld moet benadrukken. De ploeg draagt dat ook uit. Zo staat op de Facebookpagina van de ploeg te lezen dat Astana 'in 2006 is gecreëerd om het imago van Kazachstan en zijn hoofdstad over de hele wereld te promoten'. Alexander Vinokoerov, die de ploeg mede heeft opgericht, zei in een interview iets soortgelijks: 'Astana is een van de projecten die enorme waarde heeft voor de manier waarop ons land in de wereld wordt gezien.' 

Maar wielerploeg Astana bevat ook elementen van de burgerlijke identiteit. Dat de etnische Rus Vinokoerov aan de wieg stond van de ploeg en er jarenlang het uithangbord van is geweest, laat bijvoorbeeld zien dat burgerschap in dit project boven etniciteit gaat. Ook wordt regelmatig de samenwerking tussen de Kazachstaanse en buitenlandse rijders geroemd, wat volgens sommigen, onder wie oud-minister van sport Moechamedijoeli, symbool staat voor “de ware multi-nationale eenheid van Kazachstan”.

Uitgevonden traditie

Dat er elementen van de verschillende identiteiten in de sportprojecten te herkennen zijn, is geen toeval. De meeste wetenschappers die de totstandkoming van de staten in Centraal-Azië bestudeerden, zien de vorming van nationale identiteit namelijk als een proces dat van bovenaf door de elites aan de bevolking wordt opgedrongen. Dat sport hiervoor wordt gebruikt, is evenmin een verrassing. Sport wordt vaak gebruikt voor het vormgeven van naties en nationale identiteit. Onderzoeker Ansi Paasi, gespecialiseerd in de vorming van naties, meent zelfs dat sport 'vanwege zijn emotionele uitingen en nationale symboliek een centrale plaats zou moeten innemen in het onderzoek naar nationalisme en nationale cultuur'. 

Het traditionele Kazachse worstelen is begin vorige eeuw zelfs specifiek ontwikkeld om Kazachstan een nationale identiteit te geven. Hoewel er in de regio al eeuwenlang werd geworsteld, kreeg de sport pas onder het Sovjet-bewind een georganiseerd karakter. De Sovjets ontwikkelden voor alle vijf de Centraal-Aziatische republieken tussen 1928 en 1936 een eigen worstelstijl, met als doel elk van hen een eigen identiteit te geven. Meestal werd gewoon één van de vele beoefende worstelvormen in een regio geselecteerd, en vervolgens georganiseerd en gestructureerd als 'nationale sport' met bijbehorende betekenis.   

Tussen 1950 en 1970 veranderde het worstelen drastisch doordat er vele technieken en regels werden geleend uit Olympisch worstelen en judo. Petar Petrov, die als een van de weinigen studie heeft gemaakt van traditioneel worstelen in Centraal-Azië, omschrijft dit als een proces van 'verrijking en perfectionering'. Dit veranderde de aard van de Centraal-Aziatische stijlen compleet. Kazachs worstelen bijvoorbeeld, was in 1928 geïntroduceerd als een stijl waarbij de worstelaars elkaar alleen bij de band mochten vasthouden, maar veranderde in 1957 in een stijl waarbij de opponenten elkaar - net als bij judo - bij de jas mochten grijpen. Rond dezelfde tijd veranderde ook het doel van het spel. Waar het voorheen genoeg was om de tegenstander met een willekeurig lichaamsdeel boven de knie de mat te laten raken, was het doel nu om de opponent op zijn schouderbladen te werpen. 

Het Astana team bestaat uit verschillende nationaliteiten en representeert het multinationale Kazachstan (Wikipedia)

Na de val van de Sovjet-Unie werden de 'nationale sporten' opnieuw gebruikt om vorm te geven aan nationale identiteiten. De functionarissen kozen ervoor de verhalen en presentatie rondom de sporten naar hun hand te zetten, schrijft Petrov. Ze introduceerden symbolische elementen die de eeuwenoude geschiedenis moesten verbeelden, en benadrukten het nationale karakter door de outfits van de worstelaars te veranderen. Ook herschreven ze de geschiedenis rond de sporten, waarbij ze volgens Petrov 'onkritisch gebruik maakten van alle beschikbare bronnen'. Sommige organisatoren zijn vrij open over het geconstrueerde karakter van de sport. Zo zegt Armand Sjoerajev, de promotor van één van de belangrijkste traditionele Kazachse worsteltoernooien, dat het in 2013 ingevoerde gebruik om de worstelaars een wolvenhuid te geven een ingeving was die 'organisch' in het toernooi paste. Sjoerajev wil conferenties organiseren voor sporters, trainers, historici en etnografen om de etnische elementen uit te breiden. 

Bewuste strategie

Dat het regime de sportprojecten bewust voor dit doel gebruikt blijkt ook uit de manier op waarop ze worden gefinancierd. Astana’s hoofdsponsor is het 'nationale welvaartsfonds' Samruk-Kazyna, dat geheel eigendom is van de staat, en vrijwel alle belangrijke staatsbedrijven beheert. Tot voor kort behoorde Astana tot de ploegen met de hoogste budgetten in het peloton. Inmiddels is de ploeg een subtopper, met een geschat budget van 20 miljoen euro in 2019.

Ook het worstelproject wordt voor een belangrijk deel gefinancierd door Samruk-Kazyna. De staatsholding is bijvoorbeeld hoofdsponsor van het belangrijkste toernooi van het land, 'Kazakhstan Barysy'. Hoewel er in het worstelen minder geld omgaat dan in het wielrennen, zijn het aanzienlijke bedragen. Zo kreeg de winnaar van het toernooi in 2015 150.000 dollar. In 2016 bestond de hoofdprijs uit ongeveer 64.000 euro, een appartement in Astana en een gouden trofee. De Qazaq Kuresi federatie betaalt verder alle reis- en verblijfskosten voor deelnemers aan internationale toernooien, en heeft in korte tijd een indrukwekkend netwerk van clubs opgetuigd door het hele land. Hoe dit precies gefinancierd wordt, is lastig te achterhalen. Dat de federatie nauwe banden heeft met de regering is wel duidelijk, aangezien de federatie wordt geleid door Minister van Energie Konoet Bozumbajev.   

Balanceeract

Zoals blijkt uit nadere bestudering van de sportprojecten en de bredere maatschappelijke ontwikkelingen, heeft het Kazachstaanse regime onder de eerste en tot voor korte enige president van het land, Noersoeltan Nazarbajev, nooit een duidelijke keus durven maken voor één van de verschillende identiteiten. Het blijft daardoor vaag waar het land nou precies voor staat. Anderzijds heeft het switchen tussen verschillende identiteiten er waarschijnlijk mede voor gezorgd dat Kazachstan in vergelijking met zijn buurlanden vrij stabiel is en etnische conflicten tot nu toe zijn uitgebleven. 

Of de opvolgers van de dit jaar afgetreden Nazarbajev deze balanceeract gaan voortzetten, blijft afwachten. Duidelijk is dat kiezen voor één identiteit weer nieuwe problemen met zich meebrengt. Een harde etnische Kazachse koers valt niet goed bij de vele etnische Russen, en zou de goede verstandhouding tussen Rusland en Kazachstan kunnen verstoren. Maar wanneer de etnische identiteit te veel naar de achtergrond verdwijnt, bestaat het gevaar dat Kazachstan zijn eigenheid en daarmee een deel van zijn bestaansrecht verliest. 

Sjoerd Blankevoort studeerde Russische en Euraziatische studies en nam deel aan drie Kazachse worstel-WK's. Dit is een bewerking van zijn MA-scriptie.