Met de geleidelijke terugtrekking van de Amerikanen uit het Midden-Oosten lijkt Rusland nu heer en meester in de regio. En ook in Libië speelt Rusland inmiddels een hoofdrol. De buitenlandse politiek van Poetin kan niet anders dan buitengewoon succesvol worden genoemd, betoogt arabist en voormalig topdiplomaat Marcel Kurpershoek. Met dank aan de Primakov-doctrine. Maar of een Pax Russica ook in het verschiet ligt? Dit is een voorpublicatie van een themanummer van Atlantisch Perspectief over Rusland, dat eind februari verschijnt.
Russische troepen na de verovering van Aleppo in 2016 (foto Russische ministerie van Defensie)
door Marcel Kurpershoek
De Syrische president Bashar-al Assad zal de burgeroorlog in het Arabische land winnen. Zoveel lijkt inmiddels wel duidelijk. Alleen is hij niet de échte winnaar in het conflict. Dat is Rusland. In september 2015 verraste Poetin vriend en vijand door Assad te hulp te schieten. Op dat moment wankelde diens bewind en het was niet ondenkbaar dat hij de volgende in het rijtje van afgezette Arabische dictators zou worden.
De toenmalige Amerikaanse president Barack Obama was laatdunkend over Poetins actie. Volgens hem was het een schot in eigen doel. Rusland zou in de valkuil lopen en een hoge prijs betalen voor de interventie. Was Moskou vergeten hoe de inval in Afghanistan, ruim 35 jaar eerder, het einde van de Sovjet-Unie inluidde? De Verenigde Staten konden meepraten over mislukte interventies in het Midden-Oosten: de oorlog in Irak leverde Amerika een trauma op van Vietnamese proporties. 'Welkom in het moeras van het Midden-Oosten,' aldus Obama.
Het eindoordeel laat op zich wachten, maar zoals de zaken er nu voor staan, is de operatie boven verwachting geslaagd. Het eerste doel is bereikt: de Syrische president Assad zit stevig in het zadel en als dank kreeg Rusland een overeenkomst waarin staat dat Rusland nog zeker een halve eeuw zijn militaire bases in Syrië mag behouden. Op het hoogtepunt van de Russische operatie, in 2015, waren de kosten slechts twee miljard dollar per jaar.
Ter vergelijking: sinds 2001 hebben de oorlogen tegen het terrorisme de Amerikaanse belastingbetaler 6,4 biljoen dollar (6400 keer een miljard) gekost, waarvan 44 procent aan Irak werd uitgegeven. Los daarvan zijn in Irak ruim 4.500 Amerikaanse militairen gesneuveld en 32.000 gewond geraakt. Ook ter vergelijking: in Syrië zijn waarschijnlijk ‘slechts’ enkele honderden Russen gesneuveld, waarvan een groot deel bestaat uit huurlingen. Officiële cijfers zijn overigens niet bekend.
Vergeleken met de Amerikaanse inspanningen in het Midden-Oosten zijn die van Rusland wonderbaarlijk doelmatig te noemen, al zijn de kosten voor de Syrische burgerbevolking verbijsterend. Alleen is dat niet iets waar de Russen zich zorgen over maken. Voortbouwend op het succes in Syrië zoekt Moskou manieren om zijn invloed verder uit te breiden. De Russische bemoeienis met Libiё is daarvan het duidelijkste voorbeeld. In Poetins strategie voor Syriё en Libiё is een sleutelrol weggelegd voor de Turkse president Erdogan, tot dusver in het belang van beiden. Amerika probeert, ondanks de aanval op de Iraanse generaal Qassem Soleimani, steeds meer zijn handen van het Midden-Oosten af te trekken en ondertussen staat de EU steeds verder buitenspel.
Russische motieven
De bedachtzame en geleerde Barack Obama en het losgeslagen ‘Twitterkanon’ Trump, lijken ieder afkomstig van een andere planeet. Er loopt echter een rode draad door onderdelen van hun buitenlands beleid: beiden willen Amerika losweken uit de bloedzanden van het Midden-Oosten. Ook beseffen beiden dat China de werkelijke concurrent is op het wereldtoneel en dat Europa een ‘moraalridder te paard’ is die profiteert van Amerikaanse bescherming en niet eerlijk wil delen in de pijn. Mede daarom schoof Obama Europese landen in 2011 naar voren voor de NAVO- operaties in Libiё. De Amerikaanse terugtrekking uit het Midden-Oosten en eventuele stremming van de olieaanvoer is vooral een probleem voor China, Japan en Europa. Door fracking zijn de Verenigde Staten inmiddels de grootste olieproducent van de wereld.
De NAVO-operatie die uitliep op de omverwerping van het Kadhafi-regime in Libië joeg de Russische beer in de gordijnen. Moskou herkende een patroon in de Arabische Lente en de kleur- en zijderevoluties in bijvoorbeeld Oekraïne. In de ogen van Poetin was het een Amerikaans complot om de wereld, via de achterdeur, een westers model op te leggen, onder het mom van democratie, liberalisme, marktwerking, en mensenrechten. De Russische interventie in Syrië – het eerste militaire avontuur in het buitenland sinds de val van de Sovjet-Unie - is dan ook een direct gevolg hiervan. De internationale verontwaardiging was groot, maar men ging voorbij aan de vraag wat de gevolgen voor Rusland waren geweest als het niet had ingegrepen.
De Russische bondgenoten en bases rond de Middellandse Zee, via de Zwarte Zee en Bosporus toch ook een Russische zee, zijn namelijk dun gezaaid. Assads val zou vijftig jaar van politieke, economische en militaire investering in Syriё teniet hebben gedaan. Daarmee zou Rusland geen bondgenoot meer over houden in het Midden-Oosten, terwijl de Sovjet-Unie op zijn hoogtepunt, naast in Syrië, prominent aanwezig was in Algerije, Libiё, Egypte, Irak en Jemen. Voor Poetin, als oud-KGB officier in Oost-Duitsland, en vele Russen met hem, is dat het belangrijkste referentiekader.
De Sovjet-Unie behaalde menig succes in de Arabische wereld, bijvoorbeeld toen de Egyptische juntaleider Gamal Abdel Nasser in de jaren ‘50 een ommezwaai maakte naar het socialistische blok en hij met Sovjet-hulp de Assoean-dam in de Nijl bouwde. De nieuwe Beweging van Niet-Gebonden Landen keerde zich vooral tegen de Verenigde Staten. In dezelfde tijd werd de Sjah van Iran door Khomeini van de pauwentroon gelicht. Daarmee was de Iraanse As van Verzet tegen Israël en Amerika geboren en dat heeft Moskou door de jaren heen, en nu weer in Syriё, grote voordelen opgeleverd. Intussen liep de rekening voor Amerika, en vooral voor Iran zelf, torenhoog op.
Rusland in Syrië
De interventie in Syrië past dus in een reeks stappen van Poetin om de Russische machtspositie na de val van de Sovjet-Unie te herstellen. Die volgde op de oorlog tussen Rusland en Georgiё (2008); de annexatie van de Krim in 2014 en de militaire steun voor operaties in het oosten van Oekraïne. Achteraf heeft Poetin spijt dat hij niet tegen de veiligheidsraadresolutie van 2011 heeft gestemd die de westerse interventie in Libiё mogelijk maakte. Anders dan Rusland hoopte, leidde die resolutie tot de omverwerping en dood van Kadhafi, met wie Rusland goede betrekkingen had en economisch samenwerkte. Obama heeft die operatie overigens niet van harte gesteund en Amerika had geen prominente rol in de aanval op Libië.
Assad, Poetin en minister van Defensie Sjojgoe op de Russische luchtmachtbasis Khmeimim in 2017 (foto Kremlin)
Hoewel de Amerikaanse en Russische posities ver uit elkaar liggen, kwamen beide landen in 2013 wel nader tot elkaar in Syriё. Dat jaar kwam Obama terug op de rode lijn die hij had getrokken bij het gebruik van chemische wapens (CW). In plaats daarvan ging hij akkoord met een Russisch voorstel voor een mandaat om de chemische wapens onder VN-toezicht te verwijderen. Dat gaf Assad en zijn bondgenoten een adempauze en de kans om een tegenoffensief te starten tegen rebellen. Niettemin bleven de opstandelingen Assad in het nauw drijven en dat bracht Rusland ertoe, naar verluidt na een bezoek van de Iraanse generaal Soleimani aan Moskou, om zelf in te grijpen. Rusland leverde het luchtwapen en Iran en Hezbollah fourneerden de grondtroepen.
Ondertussen maakte Rusland afspraken met Amerika over ‘deconflictering’ in het Syrische luchtruim. Zo kon de Amerikaanse coalitie luchtaanvallen uitvoeren op Islamitische Staat in Syriё en Irak en werd Rusland en de luchtmacht van Assad niets in de weg gelegd om Syrische rebellen te bombarderen. Uiteindelijk lukte het Assad om eind 2016 Aleppo te heroveren, waarmee de kans op een concurrerende hoofdstad van de oppositie was verkeken. Daarmee kwam ook Assad in beeld als mogelijk winnaar van de oorlog.
Assads val had vrijwel zeker geleid tot het sluiten van de Russische militaire bases in het land en het verlies van een solide bondgenoot. De schade was ook verder omvangrijk geweest: voor de Russische positie in het Midden-Oosten, maar ook voor de Russische stem in hoofdsteden en gremia, en het internationale gewicht dat Rusland in de schaal legt. Vanuit Moskou bezien konden de val van Assad en daarmee het verlies van Syriё, een sneeuwbaleffect hebben met potentieel rampzalige gevolgen voor vitale belangen van Rusland.
Anders dan Obama had gedacht, oogstte Poetin dus geen nederlaag, maar succes. Hij ontving geen hoon, maar ontzag en respect. Deuren gingen open en het Russische verhaal vond een gewillig oor. Andere autoritaire regeringen in de regio voelden zich gesteund door Rusland. Ze wilden zaken doen en waren ervoor beducht om Rusland tegen zich in het harnas te jagen. Daarnaast zien ze Rusland als een land dat tegenwicht kan bieden aan Iraanse invloed. Kortom: de Russische geloofwaardigheid steeg, terwijl die van Amerika daalde.
Poetin en het Midden-Oosten
Israël
Voor Israël nam het belang van Rusland razendsnel toe. De hartelijke ontvangst van Poetin bij de Auschwitz-herdenking in januari 2020 in Jeruzalem past in dat beeld. Ook had hij de afgelopen jaren veelvuldig contact met premier Netanyahu. De redding van Assad, een traditionele vijand van Israël, heeft de sfeer niet bedorven, integendeel. Even dreigde een deukje te ontstaan in de verstandhouding tussen de twee toen de Syrische luchtafweer, die mikte op Israëlische straaljagers, per ongeluk een Russisch militair vliegtuig neerhaalde, maar verder loopt de samenwerking gesmeerd. Israël kan in Syrië vrijelijk doelen van Iran en Hezbollah bestoken, zonder dat de Russische S-300 en S-400 luchtafweersystemen die aanvallen in de weg staan.
Hoewel Rusland geen baat heeft bij oorlog tussen de Joodse staat en Hezbollah, toont het begrip voor de Israëlische zorgen om Iran. Onder Russisch toezicht is er een delicate balans ontstaan tussen Israël enerzijds en Assad en Iran anderzijds. Voor Israël is het een geruststelling dat Rusland in Syrië controle uitoefent.
Iran en de Golfstaten
Net als Israël zien de Arabische Golfstaten in Rusland een garantie dat Syrië niet volkomen in handen valt van Iran. Daarom is men in de Islamitische republiek wat minder enthousiast over de Russen. Andersom profiteert Rusland, zij het passief, van de Iraanse haat tegen Amerika. Het hoeft er zelf niets voor te doen om antiamerikanisme aan te moedigen en het draagt er geen verantwoordelijkheid voor. Naast het feit dat Rusland voorkomt dat Syrië volledig in Iraanse handen valt, hebben de soennitische Golfstaten nog meer belangstelling voor Rusland.
Presidenten Poetin, Erdogan en Rouhani, deelnemers aan het Astana vredesproces voor Syrië, ontmoetten elkaar op 16 september 2019 in Ankara (foto Kremlin)
Zo hebben Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten het voorzien op de Moslimbroederschap. Zij waren ontzet dat Obama, aan het begin van de Arabische lente, de Egyptische president Moebarak liet vallen. Hun alarmbellen gingen helemaal af toen de Egyptische Moslimbroeder Morsi werd verkozen tot president. Tot hun opluchting moest Morsi na een staatsgreep het veld ruimen voor generaal Sisi. Groot is dan ook hun wantrouwen tegen de bondgenoten van de Moslimbroeders: Turkije en Qatar. Daarin liepen de belangen van Saoedi-Arabië en de Emiraten parallel met die van Rusland. Dat verklaart ook hun, zij het beperkte, toenadering tot Assad. Onder het motto: 'de vijand van mijn vijand is mijn vriend', staan Saoedi-Arabië en de Emiraten in Libië schouder aan schouder met Rusland om de opstandige generaal Khalifa Haftar te steunen, terwijl Turkije en Qatar de regering in de hoofdstad Tripoli helpen.
Turkije
Grote, maar precaire, winst boekte Poetin met Turkije. Dat is paradoxaal, want de bedreiging voor Assad kwam vanuit Turkije. De Turken boden de Syrische oppositie, met de Moslimbroeders en verwante groepen voorop, een operationele basis. De Turkse steun aan de Moslimbroederschap was een splijtzwam binnen de groep landen die gewapende steun verleenden aan de oppositie. Een splitsing langs dezelfde lijnen vindt nu ook plaats in Libiё.
Jevgeni Primakov
In 2016 werden Koerdische opstanden in Zuidoost-Turkije met harde hand neergeslagen. Tegelijkertijd kneep Turkije een oogje dicht toen IS vlak over de grens in Syrië huishield in Kobani, een overwegend door Koerden bewoonde stad. Erdogan heeft het dus aan zichzelf te wijten dat de internationale coalitie tegen IS de Syrische tak van de PKK (de YPG) als partner uitkoos in de strijd tegen de moslimfundamentalisten. De Turkse officiële lezing, dat de PKK evengoed terroristen waren, maakte daarom steeds minder indruk.
Rusland wist die tweespalt tussen Turkije aan de ene kant en de Verenigde Staten aan de andere kant uit te buiten. Het was voor Poetin een niet te missen kans. Hij was de eerste om Erdogan te bellen en geluk te wensen na de mislukte couppoging in 2016. Het Amerikaanse telefoontje liet echter op zich wachten. Het voedde Erdogans verdenking dat de putschisten waren gelegerd op de Amerikaanse luchtmachtbasis van Incirlik. Daarnaast verblijft Fethullah Gülen, volgens Erdogan het brein achter de couppoging, in Amerika dat weigert om de geestelijke uit te leveren. De Turkse president zag daarin een parallel met de (geslaagde) militaire coup tegen president Morsi in Egypte.
Als president presenteert Erdogan zichzelf als erfgenaam van het Ottomaanse Rijk, als aanvoerder van soennitische moslims in zijn algemeenheid en de Moslimbroederschap in het bijzonder. Hij keert zich dan ook tegen de westerse schijnheiligheid over democratie, die schijnbaar niet geldt voor politieke islamisten, zoals zijn eigen AKP, en andere partijen gelieerd aan de Moslimbroederschap, zoals de Palestijnse Hamas.
Poetin lanceerde juist een campagne gericht tegen de politieke islam, met de Tsjetsjeense leider Kadyrov en Assad als boegbeelden. Gelet op hun verschillende posities, zouden Erdogan en Poetin gezworen vijanden moeten zijn, ook vanuit historisch perspectief. Zo werd het Europese deel van het Ottomaanse Rijk vermorzeld door Rusland en zijn de Russen Anatoliё, het hart van het moderne Turkije, regelmatig binnengevallen. Dat zorgde er ook voor dat het Ottomaanse Rijk, de voorganger van het huidige Turkije, de Armeense bevolking zag als een Russische vijfde colonne. De gevolgen hiervan zijn bekend. Deze feiten mochten de baltsdans van de twee doorgewinterde leiders niet verstoren.
Turkije en Idlib
In het laatste bastion van islamitisch verzet in Syrië, de noordelijke provincie Idlib, is Poetins pistool gericht op Erdogans borst. Een offensief in de grensprovincie met Turkije kan nog eens een miljoen Syrische vluchtelingen toevoegen aan de vier miljoen die al in Turkije zijn. Dat kan de spreekwoordelijke druppel zijn die de Turkse emmer, en vervolgens die van Europa, doet overlopen. Intussen bereikten de Turkse betrekkingen met Amerika en Europa een nieuw dieptepunt door Erdogans actie om een ‘veilige zone’ in te stellen aan de Syrische kant van de grens.
Het resulteerde niet in winst voor Turkije. Het was Rusland dat op alle fronten won: de Amerikaanse troepen trokken zich verder naar het oosten terug en hun relatie met hun Koerdische bondgenoten liep averij op. Daarnaast boekte het Syrische regeringsleger samen met de Russen terreinwinst en klopten de Koerden noodgedwongen bij Damascus en Moskou aan voor hulp. Turkije kreeg een veel kleinere ‘veiligheidszone’ dan Erdogan voor ogen had. Als klap op de vuurpijl ging hij door met de aanschaf en installatie van Russische S-400 raketten, waarop het Amerikaanse F-35 programma met Turkije werd stopgezet. In de praktijk kan de NAVO nauwelijks meer op Turkije rekenen als betrouwbare bondgenoot.
Poetin heeft het VN-vredesoverleg over Syriё overgeheveld naar Astana, de hoofdstad van Kazachstan. Buiten de VN om bedisselen Rusland, Turkije en Iran binnen het Astana-model de situatie in Syrië; dat zijn de landen die er daadwerkelijk toe doen. Tot nu toe heeft Poetin de trekker van zijn Idlib-pistool niet overgehaald, maar wel de druk op Turkije geleidelijk opgevoerd, dit tot groeiend ongeduld van Assad en vrees van Erdogan. Turkije lijkt nog niet bereid om, zoals Rusland eigenlijk zou willen, Assad de eindoverwinning te gunnen. In ruil zouden de Turken kunnen vragen om uitvoering van het Adana-akkoord van 1998: dat zou Assad verplichten om de Syrische tak van de PKK de nek om te draaien. Met het Koerdische vraagstuk hebben Assad en Rusland een belangrijke troefkaart tegen Turkije in handen. In combinatie met de vluchtelingen uit Idlib, die Turkije noch kan weigeren noch kan verdragen, heeft Erdogan zichzelf klem gezet.
Op 29 oktober 2019 onthulde Poetin in Moskou een standbeeld voor topdiplomaat Jevgeni Primakov (foto Kremlin)
De Russische interventie in Syriē is een voorbeeld van, zoals de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov het noemt, de Primakov-doctrine. Die houdt kortgezegd in dat Rusland alle staatsmiddelen inzet om internationaal invloed uit te oefenen om zo een onafhankelijke koers te kunnen varen. Die doctrine betekent vooral: de invloed van Amerika en de NAVO tegengaan. Het bondgenootschap is in de ogen van Rusland toch vooral een Amerikaans instrument. Het uiteindelijke doel van de Primakov-doctrine is een multipolaire wereld waarin Rusland gewoon Rusland kan blijven. Daarvoor moet het land altijd een van de partijen zijn die aan tafel zit als het gaat om strategische zaken in de wereld; moet de NAVO zoveel mogelijk worden ondergraven; moet Rusland een ruime marge van vrijheid hebben om tactisch en strategisch te opereren; en moet ieder land er belang bij hebben om respectvol, het liefst met ontzag, met Rusland in gesprek te blijven.
Voor deze aanpak biedt het Midden-Oosten de ideale Hobbesiaanse omgeving. De situatie is complex en de staten zijn relatief zwak. Daarnaast is het een gewelddadige omgeving die dorst naar militaire en politieke steun van buitenstaanders. Gekoppeld aan de geografische nabijheid en de expertise van Rusland met het gebied, waar arabist Jevgeni Primakov zelf een voorbeeld van was, maakt dit het Midden-Oosten een goed speelveld voor de Russen. Primakov was plaatsvervangend directeur van de KGB, minister van Buitenlandse Zaken en premier. Zijn strategische en intellectuele nalatenschap leverde hem in Moskou een standbeeld op. Syriё was en is een proeftuin voor Russische hybride oorlogsvoering, waarvan wijlen Primakov de eigenlijke architect is.
Onrust in Libië
Het eerder genoemde Astana-model gebruikt men nu in Libiё. Turkije sloot een akkoord met Fayez al-Sarraj, de premier van de regering in Tripoli, over maritieme grenzen in de Middellandse Zee én een akkoord met Poetin over een wapenstilstand. Het akkoord doorkruist de geplande pijpleiding van de oostelijke Middellandse Zee naar Griekenland. Erdogan bemoeit zich verder met de situatie in Libië door Syrische rebellen naar Tripoli te sturen om de regering van al-Sarraj te verdedigen tegen de eerder genoemde rebellen-generaal Haftar, die op zijn beurt weer steun krijgt van Egypte, de Emiraten en Rusland. Egypte ziet de Turkse bemoeizucht als een verkapte aanval van Erdogans Moslimbroeders.
Rusland geeft zelf steun aan Haftar door het sturen van freelance militairen van de Wagner-groep, die is gelieerd aan Jevgeni Prigozjin, de ‘kok’ van Poetin. Dit zijn dezelfde huurlingen die ook meevechten aan de kant van Assad en zo staan de Syrische rebellen en de Russen nu ook in Libië tegen over elkaar. Ondertussen bekijken hun bazen, Erdogan en Poetin, hoe ze de buit kunnen verdelen ten koste van de Europeanen en Amerikanen.
Conclusie
In het Midden-Oosten heerst de wet van de jungle en geweld is er endemisch. Met uitzondering van Israël, Turkije en Iran zijn de staten er zwak. Op enkele (aanzienlijke) prioriteiten na, heeft Amerika het zwaartepunt van zijn strategische aandacht verlegd naar China en over die koerswijziging, weg van het Midden-Oosten, zijn zowel Republikeinen als Democraten het eens.
Datzelfde Midden-Oosten, en met name Syriё, heeft Rusland juist geholpen om weer een prominente plaats in te nemen op het wereldtoneel. Na de vernederingen van de jaren ‘90 wilde Rusland opnieuw een vinger in de internationale pap krijgen om zo zijn eigen koers te kunnen kiezen. Rusland zegt zelf dat het eigenlijk alleen maar een bemiddelende rol wil spelen, maar in werkelijkheid gebruikt Moskou de bestaande spanningen in het Midden-Oosten om zijn invloed te vergroten.
Moskou is niet kieskeurig in het kiezen van zijn bondgenoten. Rusland wil namelijk bovenal Rusland zijn en blijven en neemt het Midden-Oosten verder voor wat het is. Net zo min als er ooit een Pax Americana was, zal dat ook geen Pax Russica opleveren. Dat wil Poetin ook niet, het is namelijk geen onderdeel van Primakovs multipolaire wereld.
Dit is een voorpublicatie van een themanummer van Atlantisch Perspectief over Rusland, dat eind februari verschijnt.
