De Wit-Russische president Loekasjenko flirt steeds openlijker met China. De economische en militaire implicaties van deze toenadering lijken veelbelovend, maar in de praktijk valt het gewicht van de samenwerking tegen. Loekasjenko lijkt zijn vriendschap met Xi voornamelijk te etaleren om onder de Russische druk tot verdere economische en politieke integratie uit te komen.

Xi toont Loekasjenko een maquette van een sportcentrum dat China in Wit-Rusland wil bouwen. Foto: president.gov.by 

door Tijs van de Vijver

Tijdens een reis naar Minsk in januari 2020 viel me op het vliegveld van Minsk op dat er, behalve in het Engels en Wit-Russisch, overal reisinformatie beschikbaar was in het Chinees. Op het Centraal Station van Minsk was dit niet anders, en tijdens trein- en busritten door het land kwam ik overal Chinese toeristen en zakenlui tegen. Die alomtegenwoordigheid van de Chinese taal en de aanwezigheid van Chinezen had ik niet verwacht.

Toch komt de Chinese aanwezigheid in Wit-Rusland niet uit de lucht vallen. De landen hebben de banden de afgelopen jaren aanzienlijk aangehaald en gelet op de mediaoptredens van de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko is Wit-Rusland daar erg blij mee. Zo geeft Loekasjenko de Chinese leider Xi Jinping graag cadeaus die bol staan van de symboliek, heeft hij Xi lid gemaakt van de speciaal voor hem geschapen Wit-Russische Orde voor het Versterken van Vrede en Vriendschap, en onthulde hij dat zijn jongste zoon Kolja, die steeds meer in de schijnwerpers staat, een bewonderaar is van het leiderschap van Xi. Ook grijpt Loekasjenko inmiddels de verjaardag van zijn ‘vriend’ Xi Jinping aan om de uitstekende band met Xi en China te benadrukken: 'Ik ben er trots op dat we een persoonlijke vriendschap hebben gevonden en dat het partnerschap tussen onze landen elk jaar sterker wordt', zei de Wit-Russische president.

De vraag is hoe en of die goede banden zich vertalen naar de praktijk. Wat zijn de redenen voor de Chinees-Wit-Russische toenadering en welk gewicht legt de samenwerking op economisch, cultureel, politiek en militair vlak in de schaal? Is de Chinees-Wit-Russische flirt voornamelijk retoriek of biedt ze daadwerkelijk een nieuw perspectief?

Loekasjenko bezoekt Beijing in april 2019 (foto President.gov.by)

Afhankelijk van Rusland

Wit-Rusland is economisch en militair in sterke mate afhankelijk van Rusland. Zo zijn goedkoop Russisch gas en de opbrengsten van de doorvoer van Russisch gas naar Europa erg belangrijk voor de Wit-Russische economie. Ook is Wit-Rusland lid van de door Rusland gedomineerde Euraziatische Economische Unie (EEU) en de legers van beide landen zijn sterk met elkaar verweven. Bovendien oefent Rusland grote druk uit om verdere economische en politieke integratie te bewerkstelligen, met wisselend succes.

De afgelopen jaren heeft Wit-Rusland geprobeerd die afhankelijkheid van Rusland te verkleinen om te voorkomen dat Moskou verdere economische en politieke integratie afdwingt. Met de Russische annexatie van de Krim en de Russische militaire interventie in het oosten van Oekraïne voor ogen weet Loekasjenko waartoe Russische bemoeizucht leiden kan. Het intensiveren van de samenwerking met China is voor Wit-Rusland één van de manieren om de afhankelijk van Rusland te verkleinen. Waar de Europese Unie strenge eisen stelt aan mensenrechten en democratie die Wit-Rusland vaak niet na wil komen, laat China zulke eisen achterwege. Dat maakt samenwerking interessanter.

De Nieuwe Zijderoute

Een belangrijke pijler van de Chinees-Wit-Russische samenwerking is China’s Nieuwe Zijderoute (Belt and Road Initiative), die in Wit-Rusland enthousiast is ontvangen. Het Chinese project behelst een reeks omvangrijke infrastructurele investeringen langs bestaande en geplande Euraziatische land- en zeeroutes die de export van Chinese producten naar Europa en Azië moeten vergemakkelijken. Uiteindelijk hoopt China hier zijn positie op het Euraziatische continent mee te versterken.

De Chinese investeringen concentreren zich langs een aantal corridors, waarvan er drie over land gaan. De middelste van deze drie landroutes moet China via Kazachstan en Rusland met Europa verbinden. Hoewel een route via Oekraïne korter zou zijn, is China sinds de Oekraïnecrisis terughoudend om grootschalige investeringen in Oekraïense infrastructuur te doen: het vreest dat investeringen in een land in oorlog niet rendabel zullen zijn, en wil ook Rusland niet te veel in de wielen rijden. De politieke situatie in Wit-Rusland lijkt een stuk stabieler en voorspelbaarder en daarom heeft Beijing er uiteindelijk voor gekozen de ‘centrale landroute’ naar de Europese Unie via Wit-Rusland te laten lopen. Dat biedt kansen voor Loekasjenko.

"De Nieuwe Zijderoute." De blauwe stippellijn laat de centrale landroute naar Europa, via Kazachstan, Rusland, en Wit-Rusland zien. Wit-Rusland is weergegeven in het groen. Bron: Wikimedia Commons.

Daarom heeft Wit-Rusland zich als belangrijke schakel in het Chinese project de afgelopen jaren steeds aantrekkelijker proberen te maken voor Chinese investeringen. Zo heeft het land een visumversoepeling voor Chinese staatsburgers ingevoerd, zijn steeds meer overheidswebsites ook beschikbaar in het Mandarijn en zijn steeds meer publieke plaatsen als treinstations en luchthavens voorzien van reisinformatie in het Mandarijn.

De eerste resultaten van dit beleid lijken bemoedigend. Zo bedroeg de handel tussen Wit-Rusland en China in 2018 zo’n 3,5 miljard dollar, een groei van meer dan 17% ten opzichte van het jaar ervoor. Ook hebben Loekasjenko en Xi de afgelopen jaren afspraken gemaakt over verschillende pakketten Chinese leningen en investeringen. Zo werd in 2015 een investeringspakket van zo’n 15,7 miljard dollar overeengekomen, leende de China Development Bank (CDB) in het voorjaar van 2019 100 miljoen euro aan Belarusbank (de grootste bank van Wit-Rusland), zegde de Exim Bank of China in 2019 een investering van zo’n 65 miljoen euro in de Wit-Russische spoorwegen toe, en haalde Wit-Rusland in november 2019 een Chinese lening van 500 miljoen dollar binnen om het gat in de staatsbegroting te dichten.

De Grote Steen

Het meest in het oog springende voorbeeld van Chinese investeringen in Wit-Rusland is het industrieterrein ‘Veliki Kamen’ (De Grote Steen) net buiten Minsk. De Grote Steen moet een centrum voor hoogwaardige technologie worden, dat emplooi en onderdak biedt aan zo’n 200.000 werknemers. China heeft al bijna 450 miljoen dollar geïnvesteerd in het project dat vooral door Chinese aannemers wordt uitgevoerd en daarmee is De Grote Steen, door Xi liefkozend ‘de parel van de nieuwe zijderoute’ genoemd, het grootste Chinese economische project buiten China.

Chinese bedrijven die zich op dit bedrijvenpark vestigen verschaffen zich hiermee in één klap toegang tot de interne markt van de Euraziatische Economische Unie, waardoor zij geen invoerheffingen hoeven te betalen over export naar onder andere Rusland en Kazachstan. Ook de fysieke nabijheid van de Europese Unie is erg belangrijk voor de Chinezen: de grens met Polen – en daarmee de buitengrens van de Europese Unie – bevindt zich op slechts 300 kilometer van het park. Om De Grote Steen nog aantrekkelijker te maken voor Chinese bedrijven hebben de Wit-Russische autoriteiten het industrieterrein aangewezen als speciale economische zone, waar minder strenge belastingwetten en regels rondom buitenlands eigendom gelden dan elders in Wit-Rusland.

Bron: Belarus.by.

Maar het is niet louter economie: Wit-Rusland heeft ook de culturele en politieke banden met China stevig aangehaald. Zo heeft de Universiteit van Minsk sinds kort een afdeling voor Chinese taal die op grote schaal Chinese poëzie vertaalt naar het Wit-Russisch. Ook werken China en Wit-Rusland steeds nauwer samen op militair vlak. Loekasjenko voelt sinds de Oekraïnecrisis (2014) ook op militair gebied de hete adem van Rusland in de nek: de Russen houden militaire oefeningen dichtbij de grens en Rusland vraagt al tijden om toestemming voor het opzetten van een militaire basis op Wit-Russisch grondgebied.

Daarom heeft Wit-Rusland de laatste jaren een diversificatie van militaire betrekkingen nagestreefd. Het opschroeven van de militaire samenwerking met China lijkt Wit-Rusland hierin uitkomst te bieden. Zo heeft China Wit-Rusland geholpen bij de ontwikkeling van het Wit-Russische raketsysteem Polonez, dat is voorzien van Chinese raketten. Met een eigen raketsysteem hoeft Wit-Rusland minder militair materieel uit Rusland te importeren en bovendien kan Wit-Rusland zelf wat verdienen aan de export van het militair materieel. 

Kanttekeningen

Een aantal kanttekeningen is echter op zijn plaats. Zo is de Wit-Russische handel met China dan wel fors toegenomen, maar nog altijd beperkt. Het totale handelsvolume met China bedroeg zo’n 3,5 miljard dollar in 2018, wat in vergelijkingen met andere Europese economieën niet bijster veel is. Zo werd de handelsbalans tussen China en Nederland in 2018 op bijna 55 miljard dollar berekend en de handel tussen China en Polen, de buurman van Wit-Rusland, op zo’n 28,5 miljard dollar. Met 3,5 miljard dollar komt het handelsvolume tussen China en Wit-Rusland niet in de buurt van de handel tussen Rusland en Wit-Rusland, die in 2018 zo'n 35,5 miljard dollar bedroeg. De handelsbalans met China is bovendien zeer ongelijk: de Wit-Russische export naar China was in 2017 zo’n 375 miljoen dollar, terwijl de import uit China dat jaar zo’n 2,6 miljard dollar bedroeg. 

Ook de Chinese vorderingen rondom bedrijvenpark De Grote Steen vallen vooralsnog tegen. Zo werd het park verlaat opgeleverd en is de bedrijvigheid sindsdien maar mondjesmaat op gang gekomen: het park staat goeddeels leeg en hoewel bedoeld als centrum voor hoogwaardige technologie, heeft het nog weinig high-tech bedrijven weten aan te trekken.

Er zijn ook twijfels over de verwezenlijking van het hele project van De Nieuwe Zijderoute. Beijing wil dat de Chinese investeringen tot een sterke toename in economische activiteit zullen leiden, die alle partijen ten goede moet komen, maar of die groei er komt is onduidelijk. Bovendien verbindt China dan wel geen voorwaarden rondom mensenrechten aan de verstrekking van leningen, maar eist wel dat het geld wordt uitgegeven aan Chinese bouwbedrijven en leveranciers. Dit betekent dat de Wit-Russische lokale economie maar mondjesmaat zal profiteren van het Chinese geld.

Het Polonez raketsysteem dat Wit-Rusland met Chinese hulp ontwikkelde. Bron: Wikimedia Commons

Wat brengt de toekomst?

Het is dus maar zeer de vraag of de nieuwe vriendschap de Wit-Russische afhankelijkheid van Rusland zal verminderen. Sterker nog, volgens experts keurt Rusland de economische activiteit in Wit-Rusland en de Euraziatische Economische Unie (EEU) goed. De Chinese economische activiteit wordt immers niet vergezeld door de expansie van een Chinees ‘hard’ economisch of militair blok, zoals de EU of de NAVO, maar beperkt zich vooralsnog tot handel en infrastructurele investeringen. Daarnaast heeft China de ontwikkeling van De Nieuwe Zijderoute gekoppeld aan de EEU, waarmee het de invloed van Rusland in landen als Wit-Rusland officieel erkent. De Chinees-Russische relatie is op dit moment tamelijk hecht: de twee hebben sterke economische banden en vinden elkaar in de internationale politieke arena ook steeds meer in antiwesterse retoriek.

Hoewel de relatie tussen China en Wit-Rusland economisch en militair opbloeit, blijft Wit-Rusland economisch nog steeds in grote mate afhankelijk van de handelsrelatie met Rusland. Dat de Wit-Russische toenadering tot China alleen plaatsvindt bij gratie van stilzwijgende instemming van Rusland is daarbij teken aan de wand.

Loekasjenko doet Xi tijdens een bezoek aan China in april 2019 een boekje met Wit-Russische spreekwoorden en gezegden vertaald naar het Chinees cadeau. Bron: president.gov.by.

Bronnen: Belta, Carnegie, European Union Institute for Security Studies, Interfaks, The New Eastern Europe, The New York Times, Nikkei Asian Review, Observatory of Economic Complexity (OEC), President Republiek Wit-Rusland, Xinhua News Agency