Rusland kan tevreden zijn met de (vage) uitkomsten van de jaarlijkse Veiligheidsconferentie van München, die in het teken stond van groeiende onzekerheid over de rol van het Westen in de wereldpolitiek. De experts bedachten de term 'Westlessness' voor de 'erosie van de liberale wereldorde' en Rusland spint daar garen bij. Macron coiffeert Poetin, Pompeo had een geheim onderonsje met Lavrov en Moskou stuurt aan op een nieuwe veiligheidsstructuur in de wereld, liefst met terugkeer naar aloude invloedssferen, analyseert ex-topdiplomaat Vladimir Frolov op Republic.ru. Oekraïne verdween naar de achtergrond.

Sergej Lavrov spreekt de Veiigheidsconferentie in München toe (foto ministerie van Buitenlandse Zaken Russische Federatie)

door Vladimir Frolov

De Veiligheidsconferentie in München heeft dit jaar geen sensaties gebracht en was niet het toneel voor serieuze onderhandelingen. De voortzetting van de Berlijnse discussie over een regeling in Libië was formeel, alle partijen in het conflict en hun sponsoren kiezen voorlopig voor een militaire oplossing. Het is niet gelukt om de ministers van Buitenlandse Zaken aan tafel te krijgen in het 'Normandië-formaat', omdat Moskou erop aandringt dat Kiev eerst een begin moet maken met de uitvoering van de Minsk-akkoorden en de beslissingen van de Parijse top van december vorig jaar, waaraan Vladimir Poetin Vladimir Zelensky nog maar eens op behoorlijk harde toon herinnerde. 

Bondskanselier Angela Merkel kwam voor het eerst in vele jaren niet naar München en Duitsland werd vertegenwoordigd door president Walter Steinmeier en minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas. Wel verscheen de Franse president Emmanuel Macron voor het eerst ten tonele en werd direct de ster van de bijeenkomst. De grote Amerikaanse delegatie werd geleid door minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo, minister van Defensie Mark Esper en voorzitster van het Huis van Afgevaardigden Nanci Pelosi. Rusland en China werden vertegenwoordigd op het niveau van hun ministers van Buitenlandse Zaken.

'Westlessness'

 Het belangrijkste thema van de conferentie in het voorbereidende expert-rapport was de verzwakking van de wereldwijde economische, militair-politieke en technologische positie van het Euro-Atlantische Westen onder invloed van de uitdagingen van China en Rusland en de interne meningsverschillen tussen de VS en de Europese Unie.  Die toestand van 'erosie' van de liberale wereldorde waarin het Westen domineerde noemden de experts van de Münchenconferentie 'Westlessness'. 

De belangrijkste conclusies van het rapport vallen ongeveer letterlijk samen met het narratief van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken over de verzwakking van de rol van het Westen in de moderne wereld: 'In de laatste paar decennia was het antwoord op de vraag wat het Westen bijeen houdt duidelijk: een keuze voor de liberale democratie, mensenrechten, markteconomie en internationale samenwerking in internationale instellingen. Momenteel wordt de betekenis van het Westen meer en meer betwist. Wij zijn getuige van het "uiteenvallen van het Westen" als betrekkelijk hechte geopolitieke configuratie. De wereld wordt steeds minder westers. Maar wat nog belangrijker is, het Westen zelf wordt steeds minder westers. Dat noemen we "bezzapadnost" (Westlessness). De "niet-westerse" wereld, welks leiders Rusland en China zijn, is in opmars en het "liberale triomfalisme van de periode na de Koude Oorlog ging mank aan gebrek aan zelfreflectie.'

In zijn totaliteit ziet dat er uit als een belangrijke propagandaoverwinning voor Moskou. Vervolgens kun je het aan Rusland gewijde hoofdstuk van het rapport met de weinig subtiele titel 'De Poetjomkin Staat' gevoegelijk overslaan. Los van de ongelukkige woordgrap in de titel [die verwijst naar het bekende begrip 'Potjomkindorp' = nepfacade - red.] kan de inhoud van het hoofdstuk over Rusland moeilijk betwist worden: de bewering dat Rusland streeft naar een veel actievere en belangrijkere rol (feitelijk speelt het die al) dan de behoorlijk bescheiden toestand van zijn economie en de ernstige binnenlandse problemen rechtvaardigen (Rusland 'is punching above its weight') is al een gemeenplaats geworden onder westerse analisten en dat is vleiend voor het Kremlin.  

Het spel rond China

Maar Rusland was niet dominant op de conferentie. In het centrum van de discussie stonden China en de dreiging van zijn dominantie in de internet-technologie, de mobiele 5G-telefonie en Artificial Intelligence. In de toespraken van minister van Buitenlandse Zaken Pompeo en vooral van minister van Defensie Esper werd een strategie geformuleerd voor de militair-politieke en technologische indamming van China, dat wordt beschouwd als de belangrijkste ideologische en technologische uitdaging en als een militaire bedreiging voor de Noord-Atlantische alliantie.

De Duitse president Walter Steinmeier opent de conferentie in München; Merkel was afwezig (foto MSC 2020)

Esper zegt in alle openheid dat het gebruik van Huawei's 5G technologie door de landen van de EU en de NAVO een bedreiging is voor de defensiecapaciteit en de eenheid van de NAVO en hij stelt voor een gezamenlijke technologische 5G-strategie van VS en EU te ontwikkelen, middels investeringen in het Amerikaanse agentschap voor geavanceerd militair research (DARPA) voor de Europese uitwerking voor apparatuur en software voor 5G. Eerder al had de Amerikaanse minister van Justitie William Barr zich uitgelaten over de noodzaak van Amerikaanse staatsinvesteringen in een meerderheidspakket aan aandelen van de Europese 5G ontwikkelaars Ericsson en Nokia. 

Voor Moskou is de groeiende westerse paranoia rondom China voordelig. Het stelt Rusland in staat in de wandelgangen de 'Chinese kaart uit te spelen' in de verhoudingen met de VS en de EU, door te hinten op de mogelijkheid van een verdere militair-politieke en technologische toenadering tot Beijing, als het Westen niet respectvol genoeg omgaat met de 'fundamentele Russische belangen' op het gebied van Europese veiligheid en Russische invloed in het post-sovjet-territorium. Dat geeft de Russen de mogelijkheid aan te dringen op het opheffen van de westerse sancties zonder verandering van de Russische politiek ten opzichte van Oekraïne. 

De groeiende westerse paranoia rondom China stelt Rusland in staat de 'Chinese kaart uit te spelen'

Het heeft er alle schijn van dat de Franse president Emmanuel Macron zich - om hem moverende redenen - tot dit spel heeft laten verleiden. In München ontvouwde hij zijn theses over de noodzaak van een nieuwe koers van de EU versus strategische samenwerking en dialoog met Rusland, die hij in augustus vorig jaar voor het eerst ventileerde in zijn toespraak tot de ambassadeurs in Frankrijk.

Macron stelde dat de Europese politiek van indamming en tegenwerking van Rusland door economische sancties niet-effectief is gebleken en niet heeft geleid tot de veranderingen in de buitenlandse politiek van Rusland die het Westen beoogt. Omdat geen van de bondgenoten een openlijk conflict met Rusland wil en een politiek vanuit een positie van zwakte niet werkt, stelt Macron een 'andere keuze' voor: eisen blijven stellen aan Rusland en de principes aangaande frozen conflicts in het post-sovjet-grondgebied niet verkwanselen, maar de strategische dialoog hervatten om nieuwe conflicten in andere regio's van de wereld op te lossen. 

Macron blijft volhouden dat hij niet gelooft in een strategisch verbond tussen Rusland en China, waarin de 'hegemonie van Beijing onverenigbaar is met het gevoel van Russische trots', en dat Rusland daarom niet om een 'partnerschap met Europa' heen kan.

Macron speelde een glansrol in München maar zijn plannen zijn vaag (foto MSC 2020)

Maar hoe zo'n 'partnerschap van Rusland met Europa' of zo'n 'strategische dialoog met de Russische Federatie' er in concreto uit zouden moeten zien vertelt Macron niet. Moskou heeft tot op heden nog geen voorstellen ontvangen ter verwezenlijking van deze edelmoedige visie van de president van Frankrijk. Daar komt nog bij dat Macron de onder westerse politici wijdverbreide fout maakt 'Rusland uit te leggen waar zijn nationale belangen liggen'.  Een dergelijke arrogantie met elementen van koloniale betutteling irriteert Moskou, hoewel het vanwege mogelijke opheffing van de sancties bereid is te veinzen dat een doorbraak in de betrekkingen met het Westen op Russische voorwaarden inderdaad een vertragend effect zal hebben op de verdere toenadering tot China.

Moskous initiatief

De toespraak van de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov was gewijd aan het initiatief van Vladimir Poetin om nog dit jaar een ontmoeting van de staatshoofden van de vaste leden van de VN-Veiligheidsraad te beleggen. Macron had al herhaald dat hij dat initiatief van Vladimir Poetin steunt, door de 'verantwoordelijkheid van Rusland als vast lid van de Veiligheidsraad' te onderstrepen, die niet zou moeten bestaan uit het 'voortdurend blokkeren van haar werkzaamheden'.  

Mike Pompeo in München (foto MSC 2020)

In de toespraak van Lavrov wordt die topontmoeting voorgesteld als 'een directe en eerlijke uitwisseling van meningen hoe de wereld moet worden beschermd voor de toekomstige generaties' in het kader van de 'bijzondere verantwoordelijkheid van het "vijftal" voor het handhaven van vrede en veiligheid, zoals geformuleerd in het Statuut van de VN'.

Om de verdenking van een 'nieuw Jalta' weg te nemen wordt onderstreept dat 'het hier niet gaat om het oprichten van weer een besloten club, waar in de wandelgangen wordt besloten over het lot van de mensheid', maar om een voorbereiding van 'aanbevelingen ter verbetering van de atmosfeer in de internationale omgang en het herstel van vertrouwen tussen alle landen'.   

Volgens Moskou is de situatie namelijk zeer ernstig. 'De bedreigingen en risico's voor de mensheid zijn nog nooit zo groot geweest sinds het einde van de oorlog. Voor onze ogen stort het systeem van afspraken over strategische stabiliteit en non-proliferatie in, daalt de drempel voor het gebruik van kernwapens, nemen de regionale crises in aantal toe, worden de normen van het internationale recht geschonden, onder meer door gewelddadige inmenging in de politiek van soevereine staten, door illegale sancties en stricte protectionistische maatregelen die de wereldmarkten en het wereldhandelssysteem ondermijnen. We zijn getuige, als je het zo kunt uitdrukken, van een barbarisering van de internationale betrekkingen, die het leefklimaat van de mens verslechteren'.  

Uiteraard ligt de gehele verantwoordelijkheid hiervoor [in de ogen van Lavrov - red.] bij de VS en zijn bondgenoten. Over het aanzienlijke Russische aandeel in de 'barbarisering' van de internationale betrekkingen wordt delicaat gezwegen, hoewel een [door Lavrov - red.] gebruikt citaat van Andrej Sacharov, dat 'een kernoorlog kan ontstaan uit een gewone oorlog en een gewone oorlog, gelijk bekend, uit de politiek voortkomt' in deze contekst heel Jacobijns dubbelzinnig klinkt, omdat Sacharov die uitspraak niet alleen adresseerde aan de politieke top in Washington, maar ook aan het Politbureau in het Kremlin.

Over het aanzienlijke Russische aandeel in de 'barbarisering' van de internationale betrekkingen zwijgt Lavrov delicaat 

Voorlopig is moeilijk te begrijpen wat de leiders van de 'vijf' in de praktijk moeten bespreken om 'aanbevelingen uit te werken' (aanbevelingen voor wie? en wat hebben die voor status? zullen ze gecodificeerd worden in een resolutie van de VN Veiligheidsraad?). Zonneklaar is het streven van Moskou om de 75ste verjaardag van de overwinning in de Tweede Wereldoorlog te instrumentaliseren voor de reanimatie van de 'geest van samenwerking' van Rusland, China en het Westen, en van het 'vermogen van de staten om zich, in weerwil van de ideologische meningsverschillen, te verenigen in de strijd met de gemeenschappelijke bedreigingen'.

Dit is een beroep op 'het strategisch pragmatisme' van het Westen, dat, net als in 1945, moet terugkeren naar een sanctieloze samenwerking met Moskou, door de ogen te sluiten voor enige soevereine bijzonderheden van de inrichting van de Russische staatsmacht en haar middelen om haar belangen in eigen invloedssfeer te behartigen.

Moskou is van mening dat 'het uitgangspunt voor een dergelijke dialoog het principe van gelijke en ondeelbare veiligheid moet zijn, dat [...] op het hoogste niveau is verwoord in belangrijke documenten als de Slotacte van de Akkoorden van Helsinki in 1975, het Parijse charter voor een nieuw Europa uit 1990 en de OVSE-verklaring op de top van Astana uit 2010'. Dat is waarschijnlijk een toespeling op het feit dat Moskou op de top van de 'vijf' een vernieuwde versie van het Akkoord over Europese Veiligheid uit 2008-2009 wil presenteren.  

Lavrov-Pompeo onderonsje

De Veiligheidsconferentie van München is altijd het toneel voor belangrijke bilaterale diplomatieke contacten en de Russische minister had een zeer vol programma. Maar de belangrijkste ontmoeting was waarschijnlijk het bijna geheime één-op-één gesprek met de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo. De Amerikaanse zijde had dit gesprek geheim willen houden, maar de Russische zijde bleek daartoe 'niet in staat'.  

De sluier van geheimzinnigheid in aanmerking genomen kun je ervan uitgaan dat Pompeo en Lavrov het voor Donald Trump politiek nog gevoelige thema van contacten met Vladimir Poetin hebben besproken, vooral het mogelijke bezoek van Trump aan Moskou op 9 mei, bij de 75ste verjaardag van de Overwinning en de mogelijkheid om de top van 'de vijf' in mei in Moskou te houden of in september in New York op de Generale Assemblee van de VN (Poetins tegenbezoek aan de VS).

Voor zulke ontmoetingen zijn natuurlijk belangrijke resultaten nodig en de meest waarschijnlijke zou een overeenstemming over verlenging van het START-akkoord [tegen proliferatie van langeafstandswapens - red.] kunnen zijn en de start van onderhandelingen over strategische stabiliteit, met inbegrip van China en andere kernwapenlanden. De Trump-administratie lijkt ernaar te neigen het START-akkoord tijdelijk te verlengen en zelfs bereid te zijn een speciale gezant voor Rusland te benoemen. In Washington gingen zelfs stemmen op om het initiatief van Poetin over de invoering van een moratorium op raketten van middellange en korte afstand in Europa te steunen na het verbreken van het INF-akkoord. Dus alles is mogelijk.

Oekraïens trollen 

Het thema Oekraïne kwam in Lavrovs toespraak niet voor en de vragen achteraf betroffen slechts Syrië, Libië en de verhoudingen met Turkije (wat voor Moskou bewijst dat de belangstelling van het Westen voor Oekraïne en het Donbas-conflict daalt). Maar in München was voor het eerst de Oekraïense president Volodymyr Zelensky aanwezig. In zijn toespraak 'trollde' hij Moskou met zijn voorstel in oktober lokale verkiezingen te houden op het hele grondgebied van Oekraïne, met inbegrip van de Donbas en 'zo mogelijk ook op de Krim'. 

Oekraïense president Zelensky in München (foto MSC 2020)

Zelensky stelde ook een directe dialoog van Kiev voor met 'de burgerbevolking van de DNR [Volksrepubliek Donetsk - red.] en LNR [Volksrepubliek Loehansk - red.], maar niet met de illegale leiders' en een sectorale scheiding van de strijdende partijen langs de grens van de Donbas. Op de Normandië-top in Parijs weigerde Zelensky nog in te gaan op het Russische voorstel om de strijdende partijen langs de hele frontlinie te scheiden, omdat Oekraïne toen nog niet in staat was de nieuwe posities te verzekeren. Waarschijnlijk zijn deze werkzaamheden nu bijna afgerond. 

Ook stelde hij voor om de Minsk-akkoorden te 'upgraden' door de controle over de grens met Rusland over te dragen aan gezamenlijke patrouilles van de OVSE, de 'volksmilities van de Donbas' en de Russische douane. Al deze voorstellen zijn al herhaaldelijk door de Russen verworpen, maar Zelensky demonstreert hiermee zijn constructieve opstelling en zijn streven om resultaten te boeken, terwijl Moskou oogt als 'blokkeerder' van een regeling.   

Het 'Oekraïense thema' veroorzaakte nog vóór het begin van de Veiligheidsconferentie in München een groot schandaal door de publicatie van het expert-rapport 'Twaalf stappen naar vrede in de Donbas', waarvan een van de auteurs de Russische Raad voor Internationale Betrekkingen was (het was de bedoeling dat het rapport slechts in de wandelgangen werd besproken). Het document staat bol van de goede bedoelingen, maar is totaal losgezongen van de realiteit van de onderhandelingen (de meerderheid van de ondertekenaars met grote namen uit de VS en Europa hebben geen benul van de details van de regeling rondom de Donbas). Er is dus geen schijn van kans dat het wordt opgevolgd, maar riep luidkeels protest op van de ex-president van Oekraïne Petro Porosjenko en een groep invloedrijke (en aanzienlijk competentere) experts van de Amerikaanse Atlantic Council, die het betitelden als een rapport dat 'de positie van het Kremlin' weerspiegelde.  

Het rapport, dat inderdaad het Russische narratief ademde over een 'intern Oekraïens conflict' en zelfs voorstelt internationale onderhandelingen te voeren over de 'Oekraïense nationale identiteit', werd eerst van de site van de München-conferentie gehaald en er daarna weer opgezet als 'discussiestuk', naast een kritische reactie van de Atlantic Council. Wat zou het fijn zijn als dit het grootste conflict rondom Oekraïne was.  

Dit artikel verscheen in het Russisch op de website Republic.ru.