Huiselijk geweld, vooral tegen vrouwen, staat bovenaan de agenda van steeds meer organisaties in Rusland. Ook in de media blijft het niet onbesproken. Terwijl particuliere projecten op eigen kracht vrouwen trachten te helpen, laat een wet ter preventie van huiselijk geweld voorlopig op zich wachten. Wabke Waaijer spreekt met drie Russische experts die zich inzetten voor slachtoffers van huiselijk geweld. ‘Het komt vaak voor dat een vrouw naar de politie stapt en er vervolgens niets gebeurt.’
Directeur van organisatie Nasiliu.net Anna Rivina tweede van links met haar medewerkers. Foto's Wabke Waaijer.
door Wabke Waaijer
Wanneer wordt de wet ter preventie van huiselijk geweld voorgelegd aan het Russische parlement, vraag ik aan Anna Rivina (1989), directeur van de organisatie Nasiliu.net (vert: Nee tegen geweld). ‘Geen idee, want we wonen in Rusland’, antwoordt ze fier en lichtelijk provocerend. Haar organisatie heeft sinds vorig jaar een eigen ruimte op een zolderetage aan de drukke straat Zemljanoj Val. ‘Als een vrouw naar ons toe komt, dan kunnen we haar hier juridische en psychologische hulp bieden.’
In samenwerking met vrouwenrechtenactivisten is eind 2019 onder leiding van Oksana Poesjkina, parlementslid namens regeringspartij Verenigd Rusland, een wetsvoorstel gemaakt. Het wetsvoorstel stuitte op verzet van de Orthodoxe Kerk en andere conservatieve organisaties . Lees meer over de strijd voor het wetsvoorstel in het interview met medeauteur Aljona Popova.
Vier jaar geleden startte Rivina in haar eentje een website waarop zij informatie publiceerde over huiselijk geweld, omdat daar volgens de juriste groot gebrek was. Ze lanceerde een telefoonapp met alarmknop voor vrouwen in nood en inmiddels duikt de jonge activiste op in bijna alle grote binnen- en buitenlandse media. Aandacht vragen voor huiselijk geweld ziet Rivina als belangrijkste taak van haar organisatie, nu een team van ongeveer tien betaalde krachten en zo’n vijftien vrijwilligers. Als maatschappelijk invloedrijke vrouw mocht ze namens Rusland meedoen aan de vrouwenpower-campagne, geïnitieerd en gesponsord door spijkerbroekenmerk Levi’s. In kleedkamers van het kledingmerk in heet Rusland kwamen posters te hangen met informatie over wat je kan doen bij huiselijk geweld. Maar Rivina wil ook samenwerken met de overheid. ‘Door met hen samen te werken kan je een veel groter publiek bereiken. Want een vrouw in ernstige problemen gaat naar de politie of een ziekenhuis en niet naar een Levi’s winkel.’
Geen slachtofferhulp
De telefoon op het bureau van juriste Tatjana Belova (1996) rinkelt een paar maal tijdens ons gesprek maar de meeste vrouwen mailen. ‘Vaak gaat het om mannen die slaan, het kan gaan om seksueel geweld, of vrouwen klagen dat de politie niets doet na aangifte. Ook krijgen we veel gevallen van kindermisbruik en problemen rondom alimentatie of het regelen van de scheiding. Het zijn meestal vrouwen die geen geld hebben voor een gewone advocaat’, zegt Belova.
Ze werkt voor het project 'huiselijk geweld' dat onderdeel uitmaakt van het Consortium voor vrouwen NGO’s, (een koepelorganisatie die sinds 1993 ondersteuning biedt aan 85 Russische organisaties die zich inzetten voor vrouwenrechten – red.). Het afgelopen jaar wendden duizend vrouwen zich tot het Consortium bij gebrek aan juridische ondersteuning van de overheid. ‘In gevallen van huiselijk geweld is het raar dat er geen gratis juridische hulp is, want het slachtoffer is hier relatief kwetsbaar, zeker als ze met de dader in huis woont. Dan kan hij haar manipuleren. De agressor krijgt wel gratis verdediging. Daar heeft hij recht op in het kader van de 'onschuldpresumptie'[Iedereen is onschuldig, totdat in de rechtszaal het tegendeel is bewezen - red.]. Maar in de aanbevelingen van de Verenigde Naties over huiselijk geweld wordt gezegd dat het beter is om ook gratis juridische hulp te verlenen aan slachtoffers. In feite doen wij dat met ons project.’
Belova werkt in het team van advocaat Mari Davtjan, medeauteur van het wetsvoorstel ter preventie van huiselijk geweld. Behalve in Moskou heeft de organisatie ook afdelingen in Sint-Petersburg, Jekaterinburg en Rostov aan de Don, waar advocaten slachtoffers van huiselijk geweld bijstaan of experts zoeken als het om ingewikkelde zaken gaat. Daarnaast hebben ze nauwe contacten met lokale crisiscentra die ze kunnen vragen om vrouwen onder hun hoede te nemen. Op deze manier probeert de organisatie een netwerk van juridische hulp te creëren door heel Rusland. Belova: ‘Niet alleen in Moskou maar ook in de regio’s waar het probleem veel minder zichtbaar is. Daar heb je te maken met een gebrek aan voorlichting. Dat geldt niet zozeer voor de grotere steden, maar wel voor de dorpen. Hoe verder van Moskou, hoe minder geïnformeerd de bevolking vaak is.’
Het project van Consortium onderscheidt zich van andere organisaties omdat het als enige slachtoffers van huiselijk geweld tot in de rechtbank begeleidt. Bij spraakmakende rechtszaken die veel aandacht kregen in de Russische media zoals die van Margarita Gratsjova [wier vingers werden afgehakt door haar man - red.] of Jelena Verba [vermoord door haar echtgenoot die een medewerker van de Russische oproerpolitie was – red.] werden de vrouwen of hun nabestaanden bijgestaan door advocaten van deze organisatie. ‘Ons doel is niet om iemand te straffen maar te bewerkstelligen dat de beslissing van de rechter rechtvaardig is’, legt Belova uit. ‘De zaak van Margarita hebben we samen met drie andere zaken ingediend bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens om aan te tonen dat er systematisch fouten worden gemaakt door de staat.’
Eén klap voor vrouw of kind is geen vergrijp meer
Sinds 2017 kan je voor het eenmalig slaan van een gezinslid niet meer strafrechtelijk worden vervolgd in Rusland. Een man die zijn vrouw heeft geslagen kan wel een boete krijgen maar volgens experts is dit geen effectieve straf en drukt het vooral op het gezinsbudget. Behalve deze gedeeltelijke ‘decriminalisatie’ van huiselijk geweld hebben een aantal schokkende verhalen in de media de discussie over het thema weer doen opleven. Eén van de lopende strafzaken is de zaak tegen de zussen Chatsjatoerjan die hun vader in 2018 om het leven brachten nadat hij hen jarenlang had misbruikt. Aanvankelijk hing hun twintig jaar gevangenisstraf boven het hoofd maar begin dit jaar is het Openbaar Ministerie overgegaan tot herkwalificatie van de strafzaak omdat onderzoek heeft uitgewezen dat de zussen handelden uit zelfverdediging. Bovendien is er via protestacties en petities vanuit de samenleving veel steun betuigd aan de zussen. De kans is groot dat de strafzaak gesloten wordt. Onderzoek van de onafhankelijke media Novaja Gazeta en Mediazona heeft uitgewezen dat 79% van de vrouwen die veroordeeld zijn wegens moord zich verdedigden tegen hun agressieve echtgenoot.
Persvoorlichtster Sofia Roesova en juriste Tatjana Belova van het Consortium voor vrouwen NGO's.
Nalatigheid van de politie
De vrouwen die bellen of mailen naar Belova hebben meestal al aangifte gedaan bij de politie. ‘Het komt vaak voor dat een vrouw naar de politie stapt waarna er niets gebeurt. Bij de politie heeft men vaak stereotype voorstellingen over dit soort conflicten. Als het gaat om huiselijk geweld geloven ze vaak niet dat de man het heeft gedaan ook al is er meestal voldoende bewijs verzameld. De politie toont in deze situaties geen initiatief en weigert de zaak verder te onderzoeken.’
De advocaten van de vrouwenorganisatie waar Belova werkt, kunnen een aanklacht indienen bij het Openbaar Ministerie over nalatigheid van de politie, maar zo'n aanklacht wordt ook wel eens genegeerd. ‘Of we regelen een advocaat die mee kan naar de politie. Dat verandert de gang van zaken vaak meteen, dan begrijpt de politie dat zij zich niet meer afzijdig kan houden.’
Volgens Belova ontbreekt het de politie, die gebukt gaat onder zware werkdruk, aan een effectief protocol waarmee zij vrouwen kunnen helpen om zichzelf te beschermen. ‘Ze zijn niet in staat de situatie goed in te schatten, veel medewerkers weten niet waar een slachtoffer heen kan worden gestuurd om onder te duiken. Er zijn ook niet zoveel opvanghuizen, die meestal alleen bij NGO’s bekend zijn.’ In Rusland zouden instanties zoals politie en opvangcentra beter met elkaar moeten samenwerken om huiselijk geweld te voorkomen, vindt Belova. ‘Dat willen we juist met het nieuwe wetsvoorstel ter preventie van huiselijk geweld bereiken.’
Bellen met een parlementariër
Rusland heeft ongeveer 150 opvangcentra voor vrouwen. Het is niet altijd makkelijk om bij een gesubsidieerd centrum binnen te komen, vertelt Rivina. Dat heeft te maken met de bureaucratische rompslomp waar door de overheid gesteunde crisiscentra mee te maken hebben. ‘Onlangs werd ons centrum gebeld door een vrouw die zei dat ze in elkaar was geslagen. Ze bevond zich in een gevaarlijke situatie maar kreeg geen hulp van het crisiscentrum zolang ze niet via juristen had laten documenteren wat er was gebeurd om te bewijzen dat ze bedreigd werd.’ Een van onze medewerkers heeft deze zaak toen uitgezocht. Uiteindelijk moesten we met Oksana Poesjkina (een van de weinige parlementariërs die zich publiekelijk inzet voor huiselijk geweld – red.) bellen om te zorgen dat deze vrouw de hulp kreeg waar ze recht op had.’
Gemengde gevoelens
Hoewel bijna een kwart van de Russen zegt direct of indirect met huiselijk geweld in aanraking te zijn gekomen en steeds meer mensen het probleem onderkennen biedt de huidige wetgeving te weinig handvaten om slachtoffers te beschermen. Voor vrouwen (75% van de slachtoffers is vrouw, andere kwetsbare groepen zijn kinderen en ouderen) is het daarom moeilijk om tijdig hulp te krijgen. ‘Zolang de staat het probleem van huiselijk geweld ontkent en er geen overeenstemming is over wat huiselijk geweld is [geen wet tegen huiselijk geweld, geen definitie – red.], zou je het in theorie met de beschikbare middelen die de wet biedt kunnen oplossen. Maar dat is in de praktijk heel lastig omdat huiselijk geweld om een speciale aanpak vraagt, terwijl de staat zich niet met een oplossing wil bezighouden’, zegt Belova.
Ook Belova’s collega Sofia Roesova (1985), persvoorlichtster van de organisatie, is sceptisch over de handelingsbereidheid van de politiek. ‘De meeste parlementsleden steunen de wet niet of vinden het onbelangrijk.' Zo noemde parlementslid (en afgevaardigde namens Rusland in de Raad van Europa) Pjotr Tolstoj het wetsvoorstel 'onzinnig' en bedoeld om een scheuring binnen het gezin te veroorzaken ‘met behulp van buren en NGO'S’. Ook president Poetin heeft zich volgens Roesova in 'erg vage bewoordingen' uitgelaten over huiselijk geweld [hij zei ‘gemengde gevoelens’ te hebben over het wetsvoorstel – red.]. ‘Ik vind dat hij met zijn juristenopleiding wel iets duidelijker had mogen zijn over zo’n maatschappelijk relevant probleem als huiselijk geweld.’
Tijdens Poetins jaarlijkse persconferentie in december 2019 sprak de president zich voor het eerst uit over het omstreden wetsvoorstel ter preventie van huiselijk geweld. Foto: Kremlin.ru.
Officieel steunt de staat de strijd tegen huiselijk geweld. Zowel Nasiliu.net als het project van Consortium werken onafhankelijk van de overheid, maar net als andere maatschappelijke organisaties kunnen ze meedingen naar tijdelijke financiering van de overheid. Ook het project van Tatjana Belova ontvangt al een paar jaar op rij een presidentsbeurs. Dankzij die beurs groeide het bescheiden salaris van de fulltime werkende Belova van 25.000 roebel (340 euro) per maand naar 40.000 roebel (545 euro). ‘Maar als je weet hoe hoog de huren in Moskou zijn, begrijp je dat je hier niet werkt voor het salaris’, merkt persvoorlichtster Roesova van achter haar computer op.
Nasiliu.net heeft dit jaar voor het eerst een beurs van de burgemeester van Moskou binnengesleept. Rivina benadrukt dat de financiële bijdrage ‘lachwekkend klein’ is: ‘We kunnen er amper een halve maand mee vooruit’. ‘Maar deze ondersteuning is vooral goed voor onze reputatie omdat het betekent dat het stadsbestuur ons niet als vijanden ziet.’ En dat is niet vanzelfsprekend (vrouwenopvangcentrum Anna is in 2016 wegens het ontvangen van buitenlandse financiering door de overheid op de lijst van buitenlandse agenten geplaatst) en opent deuren om samen te werken met de politie. ‘We willen dat op alle afdelingen van de politie en ook in medische instellingen informatie komt te hangen over wat je moet doen bij huiselijk geweld.’
Geen statistieken
Rivina en Belova bevestigen beiden dat er nauwelijks betrouwbare statistieken zijn over huiselijk geweld in Rusland. Belova: ‘De omvang is zeker veel groter dan wat er in de officiële bronnen wordt gemeld en het aantal slachtoffers ligt ook hoger dan het cijfer van de politie (die in 2018 21.390 gevallen van huiselijk geweld tegen vrouwen registreerde – red.] Wij hebben bovendien geen idee op basis van welke criteria die statistieken worden gemaakt want er is geen officiële definitie van huiselijk geweld’. Hoewel het gissen is, schat Belova dat minder dan 50% van de slachtoffers aangifte doet. ‘Ik denk zelfs dat slechts 15-20% van de slachtoffers naar de politie stapt’. Slechts 56% van ondervraagde vrouwen zegt na aangifte tevreden te zijn over het handelen van de politie.
Mythes
Hoewel volgens onderzoek van onafhankelijk opiniepeilingbureau Levada Centrum 70% van de Russen voor een wet tegen huiselijk geweld is, vinden traditionele opvattingen over man-vrouw verhoudingen nog veel weerklank in de samenleving. Roesova, de persvoorlichtster van het Consortium, spoort media in de provincie aan om over zaken van huiselijk geweld te berichten. ‘De mentaliteit in de regio is patriarchaler. Dat merk ik aan regionale pers die huiselijk geweld vaak als gewone misdaad beschrijft en niet als een sociaal probleem.’
Volgens Belova bestaan er veel ‘mythes’ over het gezin. ‘Helaas hebben traditionele voorstellingen over hoe je je als goede vrouw moet gedragen en dat je een sterke echtgenoot moet zijn, ideeën die van jongs af aan worden opgelegd, veel invloed op hoe men zich binnen zijn eigen gezin gaat gedragen. Dit zit diep in de cultuur geworteld.’ Maar Belova ziet bij haar eigen leeftijdsgenoten dingen veranderen. ‘Ik kan geen cijfers geven, de meerderheid heeft traditionele voorstellingen over het gezin, maar de situatie ontwikkelt zich nu mogelijkerwijs in een goede richting. Het hangt ook van je opleiding af. Op mijn universiteit werd er aandacht aan dit probleem geschonken, maar er zijn ook grote universiteiten waar het genderprobleem niet wordt behandeld.’
Er is nu meer aandacht voor huiselijk geweld, denkt Roesova. ‘Dat komt door veranderingen in de samenleving.’ Rivina van Nasiliu.net ziet dit ook. ‘Eindelijk is men gaan inzien dat huiselijk geweld een probleem van het systeem is en dat het niet ligt aan de individuele families. Het thema is zelfs "modieus" geworden en dat is goed, we willen dat men geweld afkeurt.’
Rivina richt zich met haar organisatie Nasiliu.net vooral op de preventie van huiselijk geweld. ‘Zodra ergens iets uit de hand begint te lopen moeten zowel de politie, de buren en vrienden bereid zijn de vrouw in kwestie te helpen zodat ze niet naar ons hoeft te komen. Het sociale probleem vind ik minstens zo belangrijk als de concrete gevallen. Wij kunnen namelijk niet iedereen helpen. Dat hoeft ook niet want dat is een taak van de overheid. Maar die doet dat niet.’
Om jongeren bewuster te maken van hun eigen grenzen en alerter te maken op huiselijk geweld, organiseert Nasiliu.net voorlichtingsbijeenkomsten waar ze ervaringen kunnen delen en kunnen praten over machtsmisbruik binnen relaties.
Rivina, directeur van Nasiliu.net: 'Ons bestaan is redelijk vrij. Kun je dat zeggen over alle vrouwen in dit land? Natuurlijk niet.'
Vrouwenrechten in Rusland
Van de 153 landen die zijn opgenomen in de Gender Gap Index van het World Economic Forum 2020 bezet de Russische Federatie de 81e plaats. In 2018 stond Rusland nog op 75 (Nederland zakte dit jaar van plaats 27 naar 38). Rivina is allesbehalve optimistisch over de positie van vrouwen in Rusland maar tegelijkertijd wil ze niet generaliseren. ‘De rating van de positie van de vrouw in Rusland staat op het niveau van die van laag ontwikkelde landen. Maar aan de andere kant: zie hoe ik hier met mijn team zit. Wij hebben het geluk dat we het werk doen wat we willen. Ons bestaan is redelijk vrij. Kun je dat dan zeggen over alle vrouwen in dit land? Natuurlijk niet. We moeten ook niet vergeten dat de Noord-Kaukasus [in het islamitische Tsjetsjenië waar Ramzan Kadyrov de dienst uit maakt, is de vrouwenonderdrukking veel groter – red.] ook onderdeel uitmaakt van de Russische Federatie.’
Moederkapitaal
Wil je huiselijk geweld aanpakken dan moet je ook de economische factor in ogenschouw nemen, werpt Roesova tenslotte op. ‘Vrouwen zijn vaak economisch afhankelijk. Ze hebben niet de mogelijkheid om een ander appartement te huren en blijven dus in de conflictsituatie wonen waardoor de ergste dingen gebeuren.’ Dit heeft niet alleen te maken met het feit dat vrouwen net als in veel andere Europese landen minder verdienen dan mannen maar ook met de lage levensstandaard in de provincie. ‘Het salaris van een gezin in de provincie is vaak niet meer dan 25.000 roebel (340 euro) als de moeder niet werkt en daarvan gaat een groot deel op aan woonlasten. Enerzijds praat de president voortdurend over het belang van demografie [de Russische bevolking krimpt en dat is een zorg voor de overheid - red.], maar tegelijkertijd is ons reële inkomen de afgelopen jaren niet gestegen. Tien jaar geleden ontving ik hetzelfde salaris als nu. Stel dat ik een conflict met mijn man krijg, waar moet ik heen? Ik heb dan geen woning.’
Terwijl Poetin begin maart een wet ondertekende waarin staat dat gezinnen meer ‘moederkapitaal’ krijgen bedoeld voor specifieke aankopen zoals onderwijs en huisvesting (een eenmalig bedrag van 6.000 euro bij het eerste kind en ruim 8.000 euro voor ieder daaropvolgend kind) laat de wet ter preventie van huiselijk geweld nog op zich wachten. Al verwacht Rivina dat die wet er vroeg of laat wel zal komen, vrouwenrechten staan nog steeds niet hoog op de regeringsagenda. ‘Een mensenleven is weinig waard in Rusland. Een vrouw nog minder dan een man. In andere landen werkt men aan het probleem maar bij ons wordt het niet erkend. Bovendien wil de kerk ons voortdurend terug in de tijd dringen en ons laten geloven dat de bijzondere rol van de vrouw erin bestaat om gehoorzaam zijn.’
