Op 19 april is het Pasen in Rusland, het grootste religieuze feest van de orthodoxe kerk. Waar patriarch Kirill aanvankelijk de ogen sloot voor corona - en gelovigen driftig de ikonen bleven kussen - is de kerkvorst onder druk van de staat omgegaan. De kerken zijn open met Pasen, maar ze zullen leeg zijn. Ook orthodoxe priesters vinden schoorvoetend de weg naar online-diensten, zegt kerkexpert Sergej Tsjapnin. 

Patriarch Kirill reed in processie in een gepantserde auto met een icoon langs Moskouse kerken (foto Patriarchia.ru)

doorSergej Tsjapnin

Het Paasfeest valt dit jaar in Rusland op 19 april, een dikke week na Pasen in de rest van de wereld (de Russisch-orthodoxe Kerk hanteert de oude Juliaanse kalender, die achterloopt op de Gregoriaanse). Maar dit jaar blijven de kerken leeg. Internet-kerkdiensten kunnen de persoonlijke aanwezigheid in de kerken niet vervangen en de vreugde van het feest wordt bedorven door de onmogelijkheid om elkaar traditioneel drie keer te kussen met de uitspraak 'Christus is verrezen!'

Pasen is in Rusland niet alleen het centrale feest van de Kerk, maar ook een belangrijk moment voor muziek, theater en musea. In Rusland vindt jaarlijks een grandioos muziekfestival plaats, dat al bijna 20 jaar lang wordt geleid door dirigent Valeri Gergjev. Alle culturele evenementen zijn voor dit jaar afgeblazen of uitgesteld. Eind maart veranderde eindelijk ook de gebruikelijke gang van zaken in het kerkelijk leven zelf. Onder druk van de overheid riep patriarch Kirill de gelovigen op niet naar de kerk te gaan, maar thuis te bidden.

Veel landen hebben die beslissing al eerder genomen en alle religieuze instellingen gesloten. Maar terwijl in de meeste landen de religieuze gemeenschappen met begrip reageerden op de beslissing van de overheid, verzette patriarch Kirill zich aanvankelijk en riep zijn bisschoppen op met alle middelen te verhinderen dat de overheid de kerken tijdens de quarantaine zouden sluiten. Maar dat verzet was van korte duur.

Met de verslechtering van de situatie kreeg de Kerk steeds meer begrip voor de besluiten van de staatsmacht en stemde er uiteindelijk mee in.

De situatie wordt bemoeilijkt door het feit dat het Moskouse patriarchaat niet dezelfde maatregelen voor allen kan nemen - want in de verschillende regio's van Rusland zijn niet alle quarantainemaatregelen even streng. Waar je in Moskou vanaf 15 april alleen nog maar met pasjes de straat op mag, gingen in de provincie Lipetsk al op 8 april weer 140 bedrijven aan het werk. Dus ook de erediensten zullen niet overal worden afgeblazen.

Ook de kerkelijke rituelen zijn door de coronocrisis aan veranderingen onderhevig. De belangrijkste veranderingen in de Kerk houden verband met de manier waarop de parochianen en priesters zelf reageren op de zelfisolatie. Op dit vlak zijn in vier weken tijd meer veranderingen doorgevoerd dan in de afgelopen twintig jaar.

De officiële Kerk: drie etappes 

De orthodoxe Kerk is conservatief en veranderingen gaan hier uiterst langzaam. Toch is de officiële positie van de Kerk in de afgelopen maand drie keer veranderd en elke keer werd met een document de nieuwe positie beargumenteerd. 

In een eerste verklaring van de synode, van 11 maart, klonk nog slechts in algemene zin bezorgdheid over de verspreiding van de infectie, mededogen met de familieleden en naasten van de slachtoffers en woorden van steun voor de artsen en vrijwilligers. Tegelijkertijd klonk het luid en duidelijk: in de Kerk verandert er niets. 'In tijden van epidemieën heeft de Russisch-orthodoxe Kerk altijd haar erediensten gehouden, zonder iemand geestelijk voedsel of volledige deelname aan de Heilige Rituelen te ontzeggen'. 

Volledige deelname aan de Heilige Rituelen - dat betekende dat de kerken op geen enkele voorwaarde zouden worden gesloten. Bovendien 'dient een gelovig mens zich niet over te geven aan paniek en angsten, die verband houden met de verspreiding van ongeverifieerde informatie over de infectie'.

Over praktische maatregelen werd praktisch niets gezegd: 'De Heilige Synode hecht belang aan de consequente en onberispelijke inachtneming van de sanitair-hygiënische profilactische maatregelen in de parochies en de kloosters, vooral in die regio's waar de epidemiologische situatie officieel tot 'ernstig' is bestempeld, met inbegrip van een bredere toepassing van sanitaire vloeistoffen voor het desinfecteren van de omhulsels van de ikonen, waar de gelovigen een kus op drukken en het gebruik van wegwerpbekers voor het uitdrinken.' 

Op dat moment was de hele wereld al in maskers gehuld en had iedereen de mond vol van sociale afstand, maar in de verklaring van de Synode werd nog op geen enkele manier gewag gemaakt van een tenminste tijdelijk afzien van de traditie van het kussen van de ikonen en de handen van de priesters, laat staan van het afstemmen van het gewone gedrag in de kerk op de hygiënische eisen in tijden van een epidemie. Het adagium was kortom: alle kerkelijke tradities dienden onaangetast te blijven, zelfs als de staatsinstellingen strengere maatregelen eisen.

Maar al een week later, na druk van de overheid en nadat er onrust was ontstaan onder gealarmeerde burgers en priesters, nam het Moskouse patriarchaat een nieuw document aan. 

Een en hetzelfde lepeltje voor iedereen

De tweede etappe brak aan op 17 maart, toen een instructie werd gepubliceerd voor de kosters van de parochies en kerkelijke territoria, voor de abten en abdessen van de kloosters van de Russisch-orthodoxe Kerk in verband met de dreigende verspreiding van het coronavirus. De toon van deze instructie week al wezenlijk af van de eerste verklaring. Erkend werd dat er een speciaal 'verzoek van de sanitaire overheid' voorligt en dat de Kerk daarop wil reageren.

In de instructie is in detail voorgeschreven wat de priesters moeten doen bij het uitreiken van de communie aan de parochianen, omdat in de Russisch-orthodoxe Kerk de praktijk bestaat dat alle parochianen het de communie ontvangen van een en hetzelfde lepeltje (een speciaal lepeltje voor de Heilige Gaven). Dat lepeltje moest voortaan elke keer verplicht gedesinfecteerd worden door het af te vegen met een in spiritus gedrenkt lapje.

Patriarch Kirills gepantserde processie-auto (foto Patriarchia.ru)

Afgeblazen werd het kussen van de kelk na de communie, het kussen van kruis, ikonen en handen van de priesters na de zegen. Het uitdelen van het heilige brood moest plaatsvinden met gebruikmaking van hygiënische wegwerphandschoenen en er was nog een hele trits andere eisen.

Het is moeilijk te beschrijven hoe onverwachts en gedurfd een aantal van deze instructies zijn vanuit het traditionele orthodoxe gezichtspunt. Maar al die maatregelen waren er nog steeds op gericht de kerken open te houden en de parochianen de mogelijkheid te geven de erediensten onbelemmerd te bezoeken. 

Schoorvoetend om

Een maand na de eerste verklaring van de Synode publiceerde metropoliet Dionysius, de eerste vicaris van de patriarch voor de stad Moskou op 11 april een circulaire, waarin hij de volledige gehoorzaamheid van de Kerk aan de staat demonstreert, inclusief het sluiten van de kerk voor het zo belangrijke Paasfeest. 

Daarbij werd verwezen naar patriarch Kirill die 'de orthodoxe gelovigen opriep zich te houden aan de sanitaire voorschriften van de overheid, de kerken te mijden en thuis te bidden of deel te nemen aan de erediensten door middel van videouitzendingen'. Dat betekent dat de priesters de erediensten in lege kerken zullen houden en dat de parochianen slechts via internet kunnen deelnemen.  Kerken waar priesters positief getest zijn op het coronavirus zullen worden gesloten. Toen dit artikel geschreven werd waren er 18 officieel bevestigde besmette priesters en nog eens 21 priesters met symptomen van corona.

Limousines, boten en vliegtuigen

Als je de nieuwsberichten op kerksites bekijkt, dan vormen de meldingen over processies een groot zelfstandig onderdeel. Eind maart, begin april vonden er in heel Rusland tientallen processies plaats, in alle grote steden. Ze vallen allemaal op door een ongebruikelijke vorm. In strijd met de traditie namen er maar heel weinig mensen aan deel en dat kwam niet zozeer doordat de overheid massabijeenkomsten verboden had, als wel omdat er technische vervoersmiddelen werden gekozen. 

Bisschoppen en priesters reden de steden af in auto's en in enkele regio's zelfs in speciale kerkwagons per spoor. In enkele gevallen vlogen ze zelfs over steden in helicopters of zaken-jets en als een stad aan zee lag, dan werden boten gebruikt voor de processies. In de Oeral vloog zelfs een priester de lucht in met een luchtballon om een gebed uit te spreken om de stad te redden van de pandemie. Patriarch Kirill zelf reed door Moskou in een gepantserde limousine met een wonderdoende icoon, begeleid door auto's van de Federale beveiligingstroepen.

Corona of geen corona: de patriarch trok met een icoon langs de kerken (foto Patriarchia.ru)

Deze acties riepen tegenstrijdige reacties op, niet alleen in de samenleving maar ook in de Kerk. Hoe moesten deze activiteiten worden opgevat: als gebeden of als reclame? Hoort de Here gebeden beter en sneller als ze niet worden uitgesproken in de kerk maar in de leren fauteuil van een privéhelicopter? Als iemand denkt dat God een gebed in de lucht sneller hoort, dan is dat veeleer magie en geen christendom. 

Orthodoxe COVID-dissidenten

De officiële positie van de Kerk stond trouwens niet alleen. In Rusland gelooft een aanzienlijk aantal orthodoxen niet in de epidemie en is geneigd te twijfelen aan de omvang. Ze gaan ervan uit dat de media paniek zaaien en dat de pandemie een Amerikaanse ondermijningsactie is. Die mensen blijven gewoon naar de kerk gaan, nemen hun kinderen en oudjes mee. Er zijn bekende priesters en zelfs bisschoppen die hen steunen.

'Een mens die naar de kerk gaat kan nooit met iets slechts besmet raken - dat is onze positie, dat is ons geloof', preekt Andrej Lemesjonok, geestelijk leider van het klooster van de Heilige Elisabeth in Minsk. Dit soort oproepen lijken nog het meest op chantage. Als iemand twijfelt, of bang is voor de gezondheid van zijn naasten en daarom niet ter kerke gaat, dan is dat volgens de opvattingen van vader Andrej een teken van gebrek aan geloof.

Net zo'n uitspraak deed metropoliet Pavel Lebed van het invloedrijke Kievse Holenklooster: 'Het enige wat we nu nodig hebben is bidden, vasten, ter kerke gaan, ter communie gaan en je kinderen ter communie laten gaan. Of je nu tot de oude of de jonge generatie behoort: haast u ter kerke. Lees de psalmen, het Evangelie, omhels elkaar en bedek alles met liefde,' zei de metropoliet. Heel de maand maart werden er in het klooster geen enkele voorbehoedsmaatregelen genomen en ten gevolge van deze fundamentalistische houding is het klooster nu een van de belangrijkste verspreidingshaarden van het virus.

Bij het schrijven van dit artikel waren er ongeveer 90 van de 200 monniken van het Kievse Holenklooster geïnfecteerd, metropoliet Pavel ligt in het ziekenhuis en twee monniken van 73 en 40 jaar oud zijn gestorven. De toegang tot het klooster is gesloten. Er is nog een bisschop, die sceptisch was over het virus, Iona, abt van het Iona-klooster, in het ziekenhuis beland.

De talloze COVID-dissidenten zijn feitelijk openlijk in opstand gekomen tegen patriarch Kirill en beschuldigen hem ervan dat hij zwakke knieën heeft en heeft toegegeven onder druk van de autoriteiten. Volgens hen zijn de motieven van de overheid in het geheel niet ingegeven door de wens om de verbreiding van de pandemie te stoppen en burgers te beschermen. Het belangrijkste doel van de autoriteiten zou godslasterlijk zijn: in het hele land de viering van Pasen onmogelijk maken en daarmee God en de gelovigen te bespotten.

Er zijn ook nuchterder stemmen. Metropoliet Mercurius van Rostov wendde zich tot zijn kudde en sprak, rekenend op oppositiegeluiden, de indringende woorden: 'Ik heb liever dat u mij nu veroordeelt voor mijn verzoek af te zien van uw gebruikelijke kerkelijke leven, dan dat u mij later vervloekt voor de doodskisten van uw naasten, die door onze straten zullen worden gedragen als vrucht van de ongehoorzaamheid aan hen die bekleed zijn met de kerkelijke en wereldijke macht.

Hygiëne, communie en internet

De Kerk reageert heel langzaam en onzeker op de nieuwe problemen in de moderne maatschappij. Een van de centrale problemen zijn de veranderingen in de eredienst. Een maand geleden was het nog ondenkbaar dat 99% van de gelovigen niet zou kunnen deelnemen aan de diensten.

Maar de massale verboden dwongen de Kerk om haar toevlucht te nemen tot internet. Tot voor kort was men daar heel skeptisch over en heerste de mening dat internet niet beschouwd mocht worden als een volwaardige deelname aan de erediensten, maar de laatste weken heeft men die positie noodgedwongen afgezwakt: er is gewoon geen alternatief. Bidden voor een computerscherm is voor velen de realiteit geworden. Dat zal na het opheffen van de quarantaine vermoedelijk nooit meer helemaal verdwijnen.

Nog heikeler is het probleem van de communie. Is het mogelijk dat je besmet wordt door ter communie te gaan? Deze kwestie heeft velen voor het blok gezet en de Kerk heeft er geen antwoord op. De discussies of het ziekteverwekkende virus een creatie van God is en wanneer het schadelijk is voor de mens, liepen dood nadat de bestrijders van sectes en nieuwe religieuze bewegingen theologen die niet slechts langs traditionele scholastische lijnen probeerden te denken maar ook met inbegrip van moderne wetenschappelijke kennis van ketterij beschuldigden. 

   Kerkgangers in de Christus Verlosserskathedraal in Moskou (foto Oleg Varov, Patriarchia.ru) 

Nog wijdverbreider werd de discussie over de praktijk van de communie. In de Russisch-orthodoxe Kerk gaan gelovigen ter communie met behulp van één lepeltje dat door iedereen kan worden afgelikt. Het is duidelijk dat die praktijk veel gelovigen al veel langer dwarszit, maar dat hardop zeggen zou betekenen dat je de fundamenten van het kerkelijk leven in twijfel trekt. En dat is geen overdrijving. En dus hield iedereen zijn mond. Maar nadat de Kerk nu heeft erkend dat deze praktijk in tijden van pandemie niet beantwoordt aan de hygiënische regels zijn er verschillende alternatieven ontstaan. Nu wordt de lepel gedesinfecteerd met spiritus en er zijn parochies waar men wegwerp-lepels gebruikt. Er wordt gesproken over de mogelijkheid om de hostie met de hand uit te delen (wat eerder als een westerse katholieke traditie werd beschouwd). Sommigen gaan nog verder en zeggen dat je in tijden van quarantaine de hostie zelfs mee naar huis kunt geven voor een communie in de privésfeer.  

Dit zijn complexe vraagstukken van het kerkelijk leven waarop geen eenduidige antwoorden bestaan. Maar duidelijk is dat de stricte en beperkte opvatting van de tradities tot het verleden gaat behoren en dat nieuwe benaderingen zullen worden gehoord. Het virus heeft creatieve krachten gewekt die sluimerden in priesters en parochianen. Het is niet uitgesloten dat de orthodoxe Kerk ook na de pandemie blijvend veranderd zal zijn.