Toen het coronavirus zich begin april serieus in Rusland begon te verspreiden, raakten mensen in paniek en zochten hun heil bij middeltjes als knoflook, gember en citroen, huishoudzeep uit de sovjettijd en heilig water. Opnieuw valt Rusland uiteen in een archaïsch en modern deel. Los daarvan weten de meeste Russen donders goed dat ze op zichzelf zijn aangewezen en dat de vette en stabiele jaren van het Poetin-tijdperk voorbij zijn, schrijft cultuurcriticus Andrej Archangelski.

Het aantal mensen dat genezen is (blauw) en overleden aan corona (grijs). Op 21 april waren er volgens de officiële tellingen ruim 52.000 mensen besmet, 3873 genezen van corona en 456 overleden. Bron stopcoronavirus.rf

door Andrej Archangelski

In Rusland is de epidemie nu op haar hoogtepunt aan het raken, maar de nieuwe uitdagingen hebben de politieke taal van het Kremlin noch het gedrag van de meerderheid veranderd. De officiële media beschouwen de epidemie nog steeds als een westerse infectie. Het virus heeft de propaganda niet veranderd – deze is afgenomen, maar de teneur bleef hetzelfde.

Een onderzoek van de firma Medialogie laat zien dat de Russische media vanaf januari 2020 hebben gehamerd op het idee dat het virus een kunstmatige oorsprong heeft. Op tv domineerde aanvankelijk de lezing dat het virus was ontwikkeld in een geheim Chinees laboratorium, maar vanaf begin maart werd de versie naar voren geschoven dat het virus door de CIA was uitgedokterd.

Toegegeven, zelfs propagandisten schrikken ervoor terug dit serieus te bespreken, ze waarschuwen dat ze geruchten doorvertellen en maken er grappen over. Maar de Russische kijker is gewend dat er op de staatstelevisie geen grap aan het toeval wordt overgelaten. Al in februari was het op het Eerste Kanaal [belangrijkste staatszender op de Russische tv, red.] een hot item: het coronavirus is Trumps nieuwe wapen tegen China. Zvezda (‘De ster’, een nieuwszender van de Russische strijdkrachten) zond een onderzoeksreportage uit. Uitgaande van de prognoses van Microsoftbaas Bill Gates (die in 2015 de wereld waarschuwde voor een dreigende pandemie), beschuldigde de tv-zender Gates nu van voorkennis over de pandemie! Buiten dat wordt in het dossier ook de lievelingsvijand van het Kremlin, George Soros, beschuldigd. Ook de econoom Sergej Glazjev, voorheen adviseur van Poetin, suggereert dat het virus een kunstmatige oorsprong heeft: ‘Dit kunnen ze alleen in de VS maken.’  

Econoom Sergej Glazjev (rechts) suggereerde op tv dat de VS de wereld expres met het virus hebben besmet

Niets gebeurt zomaar

De grondstelling van het complotdenken dat het Kremlin ons de laatste jaren opdringt luidt: niets gebeurt zomaar, er is altijd iemand die ervan profiteert. Ook een pandemie kan volgens de propagandisten het Westen goed uitkomen. Het is rationeel moeilijk te bevatten (gezien de tol die de crisis in Amerika en Europa al heeft geëist), maar in Rusland overheersen vandaag de dag enkele alternatieve opvattingen over de pandemie: 1. Er is helemaal geen virus; de farmaceutische industrie, oligarchen, liberalen etc. zijn gebaat bij paniek. 2. De pandemie moet een wereldwijde economische crisis veroorzaken, zodat de VS uiteindelijk iedereen aan zich kunnen onderwerpen. 3. De pandemie is een nieuw middel om de wereld in een elektronisch concentratiekamp te veranderen.

De wetenschapper Michail Kovaltsjoek, hoofd van het Koertsjatov-instituut [dat onderzoek doet naar kernenergie, red.] en een vertrouweling van president Poetin, verklaarde in het programma Een avond met Vladimir Solovjov: ‘Het virus heeft vandaag de dag het hele wereldbestel stilgelegd. De Amerikanen hebben het in hun hoofd gehaald dat je door middel van chaos, met behoud van het economisch stelsel, de wereld kan regeren.’ Ook vergeleek Kovaltsjoek kernwapens met biologische wapens: ‘Je kunt tegenwoordig een virus bouwen dat een massavernietigingswapen kan worden en zichzelf vermenigvuldigt.’

Minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov reageerde op de vraag naar de herkomst van het virus met een oproep om het laboratorium in Wuhan grondig te onderzoeken, suggererend dat hier geen toeval in het spel was.Ten slotte noemde patriarch Kirill de Covid-19 pandemie een plan Gods dat ervoor moet zorgen dat ‘de idealen van de consumptiemaatschappij teniet worden gedaan’: volgens hem denken mensen over de hele wereld veel te vaak aan wat ze willen kopen en veel te weinig aan hun zieleheil.

Poetin lijkt de ernst van de epidemie niet te verhullen, maar vergeleek  deze wel met de invasies van middeleeuwse nomadenvolken, de Koemanen en Petsjenegen. Waarom niet met de pest en de cholera? Waarom doet hij dat? Poetin geeft ons te verstaan dat de huidige dreiging weliswaar gevaarlijk, maar tegelijk niet helemaal reëel is. Zo’n lezing is voor het Russische ‘sprookjesbewustzijn’ goed te bevatten. En dan kan je niet zonder Russisch wonder! Al gauw was er een Russische arts opgetrommeld, een veelgevraagd spreker in de programma’s van propagandist Solovjov, die verklaarde dat ‘het virus Rusland zal sparen’.

Zoals we zien zit er maar één logica achter al deze redeneringen: het is een psychische afweerreactie tegen de angst, vrees om het gevaar onder ogen te zien en een poging om zich voor de realiteit achter fantasieën te verschuilen.

Opiniepeilingen

Volgens de officiële statistieken (van het opinieonderzoeksbureau VTsIOM) is de stemming van de massa niet veranderd door de pandemie. Men geeft ons te verstaan dat het buitenlandse nieuws Russen meer schrik aanjaagt dan de binnenlandse situatie. Het VTsIOM rapporteert elke dag monter dat de waarderingscijfers van Poetin stijgen. Uit de grote hoeveelheid triomfantelijke informatie kunnen enkele reële conclusies worden getrokken.

De Verlosserskathedraal was dicht, dus wenste Poetin, gezeten bij de open haard met een pot thee en paasgebak, op 19 april de natie een gezegend Pasen toe. Foto Kremlin 

De paniek van de eerste dagen is aan het wegebben. Volgens de officiële peilingen zijn jongeren van 18 tot 34 jaar er het minst gerust op, net als de groep hoger opgeleide Russen (van hen verwacht 51 procent ‘weinig goeds’). Ongeveer de helft van de jongeren en de hoogst opgeleiden gelooft niet dat de overheid de dreiging het hoofd kan bieden. ‘Hoe meer je weet, hoe ongeruster je wordt ’, zo luidt het merkwaardige commentaar hierop van Valeri Fjodorov, hoofd van het VTsIOM. Het is niet duidelijk of dit ironie was of lof voor het intellect. Maximaal vertrouwen in de staat is er onder gepensioneerden in de leeftijdsgroep van 60 jaar en ouder. Zij zijn de grootste optimisten. Hoe meer sovjetervaring mensen hebben, des te meer informatie ze ontlenen aan de officiële media en des te groter is hun vertrouwen in de overheid. Jongeren en hoger opgeleiden halen informatie uit alternatieve bronnen.

Er was nog een interessante peiling door het VTsIOM in april: 'Waar zijn Russen bang voor in de nieuwe omstandigheden?' Op de eerste plaats (74 procent) voor een toename van sociaal onrecht (weigering van gratis medische zorg, stijgende prijzen voor dagelijkse levensmiddelen). Verder voor binnenlandse conflicten (40 procent), banenverlies (42 procent), toename van de misdaad (38 procent), vertraagde uitbetaling van salarissen en pensioenen (26 procent), conflicten binnen het gezin (9 procent). De meeste respondenten (55 procent) zijn van mening dat de optimale strategie nu bestaat uit niets doen. 51 procent van de Russen beoordeelt de situatie in het land als negatief; 40 procent als positief.

Uit alle tegenstrijdige gegevens kan één conclusie worden getrokken: Russen weten donders goed dat ze op zichzelf zijn aangewezen en niet op de staat moeten rekenen. In stresssituaties treedt het instinct tot zelfbehoud in werking. Velen weten nog hoe het was om te overleven in de jaren negentig, maar dat was een nieuwe ervaring van na de Sovjet-Unie. Ouderen echter, geboren en getogen in de USSR, blijven op de staat vertrouwen. Daarbij rekent 62 procent van de Russische respondenten in het geval van zware materiële omstandigheden ‘niet op staatshulp, maar op hulp van familieleden en vrienden’. Al deze peilingen zijn echter nog gehouden voordat de epidemie in Rusland op zijn hoogtepunt was.

Huismiddeltjes en wonderen

Toen Poetin eind maart het land voor het eerst toesprak naar aanleiding van het coronavirus had hij het over ‘vakantie’, niet over ‘quarantaine’. Poetin zei dit om ‘geen paniek te veroorzaken’ - alleen had dit ene verkeerde woord trieste gevolgen: ‘vakantie’ associeert men in Rusland met zorgeloze vrijetijdsbesteding. Na Poetins toespraak trokken de mensen er massaal op uit: de natuur in, naar datsja’s, parken en plantsoenen. De scherpe toename in de ziekte van begin april wordt door epidemiologen nu in verband gebracht met deze grote uittocht naar het platteland.

Hierna raakten mensen in paniek en zochten hun heil bij volksmythes. Vandaar dat in winkels door het hele land de vraag naar knoflook, gember en citroenen ongelooflijk toenam. Deze middeltjes boden in de Middeleeuwen ‘bescherming’ tegen de pest. Met de pandemie ontwikkelt er zich een markt voor magische dienstverlening. Er wordt ‘magische knoflook, gekweekt in heilig water’ en wonderwater te koop aangeboden, alsmede ‘huishoudzeep uit de sovjettijd’ (hier speelt een andere volksmythe een rol: het geloof dat sovjetproducten kwalitatief beter zijn en geneeskrachtige eigenschappen bezitten).

Schrijver Joeri Poljakov: 'Het tijdpark van hedonistische democratie loopt ten einde'. Foto Mark Nakojcher CC

En weer valt Rusland uiteen in een archaïsch en een modern deel. Terwijl het ene deel van de samenleving zich aan de quarantaine houdt, zijn handen wast en maskers draagt, hoop het andere op een wonder. Het sprookjesbewustzijn fluistert hen in dat ‘een ramp tot iets goeds kan leiden’. De conservatieve schrijver Joeri Poljakov is er bijvoorbeeld van overtuigd dat ‘het tijdperk van de hedonistische democratie ten einde loopt’. Apocalyptische verwachtingen hebben bij sommigen plaatsgemaakt voor de hoop op ‘een comeback van het socialisme’ (dit naar aanleiding van een voorstel van diverse afgevaardigden van regeringspartij Verenigd Rusland om de prijzen van levensmiddelen te bevriezen). Winkelketens stellen voor een bonnenstelsel in te voeren voor de armste lagen van de bevolking (een nivellerend goederendistributiesysteem dat in de Sovjet-Unie bestond).

Experts waarschuwen dat elke vorm van kunstmatige prijsbeheersing tot goederentekorten zal leiden. Zodoende probeert Rusland ook tijdens de pandemie een antwoord te vinden op ‘de eeuwige vraag’: wat is beter - kapitalisme of socialisme? En zoals gebruikelijk bij rampen geeft men in meerderheid zakenlui de schuld. ‘Speculanten en oplichters profiteren vanhet coronavirus,’ schreef het populaire blad Argoementy i Fakty. Laten we niet vergeten dat Poetin zakenlui laatst oplichters noemde. Overigens heeft Poetin onlangs een pakket steunmaatregelen voor het midden- en kleinbedrijf aangekondigd.

Advertentie voor een desinfecterend middel. Illustratie bij artikel van Argoementy i Fakty over profiterende zakenlieden. 

Gouverneurs aan de knoppen

Volgens politicologen verkeert Vladimir Poetin in een voor hem ongewone situatie: hij moet de mensen slecht nieuws melden. Hij probeert nu zijn verantwoordelijkheid af te schuiven op anderen – op de nieuwe premier Michail Misjoestin, op het economisch blok binnen de regering en op de gouverneurs. Zij, niet Poetin, moeten nu ‘impopulaire maatregelen’ nemen.

Dat heeft tot de meest onverwachte wending in de Russische politiek van de afgelopen twintig jaar geleid: regio’s kregen voor het eerst een grote zelfstandigheid (de gouverneurs moeten tijdens de epidemie nu zelfstandig beslissingen nemen – de stand van de epidemie verschilt van regio tot regio). Her en der hebben gouverneurs de quarantaineregels afgezwakt en toestemming gegeven om winkels en kapperszaken te openen. Elders hebben gouverneurs juist pasjes ingevoerd, zelfs voor het verlaten van je huis om boodschappen te doen (in het district Lipetsk).

De gouverneur van Rjazan, Nikolaj Ljoebimov, op prime-time op tv. Screenshot

De meest populaire maatregel, waar sommige gouverneurs toe overgaan, is het beperken van de komst van inwoners uit Moskou (waar op dit moment de meeste besmettingen zijn: tienduizenden). Voor het gros van de Russen zijn het met name Moskovieten die ‘de ziekte hebben meegebracht’, omdat ze een luxer leven leiden dan anderen en vaak naar het buitenland reizen. Zo is een nieuw fenomeen ontstaan: een ‘anti-Moskou stemming’  in de provincie. De autoriteiten van Sachalin, het gewest Krasnojarsk en de districten Irkoetsk, Tomsk en Novosibirsk hebben vliegtuigpassagiers uit Moskou al zelfisolatie opgelegd. De politicoloog Valeri Solovej voorspelt dat de nieuwe situatie gouverneurs dwingt ‘met de bevolking te communiceren’ en echte politici te worden, wat later een risico kan opleveren voor het Kremlin.

Beproevingen

Maar het meest ongewone gedrag vertoont de burgemeester van Moskou, Sergej Sobjanin. Hij is in een zelfstandige politieke figuur veranderd. Sobjanin geeft Poetin advies tijdens vergaderingen– hij eist dat de gouverneurs worden gecontroleerd (in de provincie zijn weinig coronatests beschikbaar). ‘Burgemeester Sergej Sobjanin heeft de Russen gewaarschuwd voor ernstige beproevingen als gevolg van het coronavirus’ – het is in de Russische politiek ongebruikelijk om zo te schrijven of spreken. Hij is niet bang om slecht nieuws te melden en vervelende maatregelen te nemen. Hij spreekt de Moskovieten als volwassenen aan. Zijn assistente, locoburgemeester Anastasia Rakova, is evenmin bang om de bittere waarheid te zeggen: zij waarschuwt dat de gezondheidszorg in Moskou ‘functioneert onder kritieke omstandigheden’.

Overigens blijft het gedrag van de andere overheidssectoren - vooral van politie- en veiligheidsdiensten - onveranderd. Ze kunnen nog steeds alleen verbieden en straffen. Na de introductie van digitale passen in Moskou werd iedereen die naar de metro kwam gecontroleerd: hierdoor ontstonden op 15 april enorme rijen bij de ingang. Zo lokken de veiligheidsorganen verspreiding van de ziekte uit.

Het enige waar Russen op dit moment zeker van zijn, is dat dit niet de laatste beproeving is. 'De vette jaren' eindigden in 2014, aan de 'stabiliteit' is nu een eind gekomen: jaren van angst en zorg zijn aangebroken. Het is symbolisch dat dit precies samenviel met het moment waarop Vladimir Poetin zich opmaakte de Russische grondwet te wijzigen, om voor zichzelf de mogelijkheid te creëren het land nog eens 12 jaar te regeren.